сентября 2018

Эрте бурун бир шагда ашкыяк чоруп туру оо. Бир күн ол ашкыяк суг эриинге баарга, бир Маңгыс келир иргин. Маңгыс келгеш: 
- Чүнү кылып чор силер – деп сураар иргин. 
- Мен суг ап чор мен – дээрге, иелээ адаш болаакай дээр иргин. Ол ийи адаш болган иргин. Ол ашкыяк дажыырлыг иргин. Дажыырынга сугну куткаш, ашкыяк: 
- Ыракта кижи көөрге, ыянчыг иргин, чоокта кижи көөрге, чованчыг иргин, сен бо дажыырны чүктей бар дээр. 
Ашкыяк Азанан база коргуп, мени бо аза-даа чип каар ирги бе деп бодап турган. Аза дорзукту чүктеп алгаш, өскээрни өрү үнүп бар чыткаш: 

Чаңгыдай-Мерген деп мерген турган. Ол шала тенек. Алдайның, Хомдунуң аразынга чер кезип, чааскан аңнап чоруур кижи иргин. Бир күн аңнап, кожунга келирде, кожун чекпе тонап каан турар иргин.

Шаанда кончуг харамчы хаан чурттап турган иргин. Ол хаан чер-чуртунга улуг кадыг-дошкун, ооң кадайы-даа база харамчы кижи турган. Ону дыңнааш, бир илбичи кижи ырак чернен чоруп оргаш, хаанның өөнге келирге, хаанның хаалгачы дүжүметтери демги кижини хаанның өөнге киирбейн баар. ‘Хаанның чөвшээрели чокка кирип болбас’ дээрге, илбичи кижи тургаш: ‘Илбичи келди, хаанга илби көргүзүп берейн деп тур’ деп хаанга чугаалап көргер дээрге, демги дүжүмеди баргаш, хаанга чугаалаарга, хаан тургаш: 

Эрте бурунгу шагда, бистиң бо тыва чуртка үш алышкы туруп тур ээ. Оларның эң бичиизин Бөге-Сагаан-Тоолай-оол деп адаар турган иргин. Ачазы-даа чок, авазы-даа чок үш оол чурттап чораан-дыр. Ол чурттап чорда, оларның эң экизи Бөге-Сагаан-Тоолай-оол болган. Ол канчаар-даа аргажок аң-мең адып, ооң алгы-кежинден кевин даарап, өгнү септеп-селип, өөн өрү тыртып чоруур болган.
Ийи агазы чүнү-даа кылбас, чалгаа оолдар бооп-тур.

Эртээ бурун бир шагда чеди сарыг өшкүлүг ашкыяк, хоочун ийи чурттап чораан чүве иргин. Хоочун бир күн чеди сарыг өшкүзүн саап алгаш, сүдүн саарып олургаш аайтып тур: 
- Бо чеди сарыг өшкүнүң сүдүн кудуп бээр ажы-төл чок берге иргин – деп тур. 
Ыя ол арада Дилгижек келгеш, өөнүң чаштынан дыңнап турар иргин. Ынчап тургаш, Дилгижек кире халып келгеш: 
- Оол чок кижиге оол болуп берейн, кыс чок кижиге кыс бооп берейн – деп-тур. 
Ашкыяк, хоочун ийи ону дыңнааш, өөрүп-тур: 
- Оол дээр оол чок, кыс дээр кыс чок улус бис, биске оол бооп бер – деп-тур. 

Эртээ бурун бир шагда, бир кыжын чут болурда, бир бай аал көжүп тур оо. Эрги хонажынга арган Буга-Буруу, Кужа-Хураан, Деге-Анай үш калып тур. Олар эрги чутка аштап, өлүр чазып тургаш, яас бооп көкке тодуп адей семирип ап тур оо. Бир күн оларга бир Кокумай келгеш: 
- Чаа ам силерни чиир мен – деп-тур. 
Деге-Анай ыяш кырынга үнүп тур. Буга-Буруу Кужа-Хураан ийи алдынга ыяшка халбактанып тур оо. Буруу: 
- Мээң холум шылап калды, холум салдынды – дээрге, Хураан тургаш: 

Эрте бурун шагда, бир Бедегелиг-Бора-кушкаш чоруп-тур оо. Тенниг хаактың кырынга олурар дээрге, бедегезин чара шанчып каар кире болурга, өшкүге барып-тур оо. 
- Өшкү, өшкү, бо хаактың тенин чип берем – деп тур. 
- Бо улуг черде көк сиген эңдерлип чыдарда, хаактың тенин чүге чиир ийик мен – деп тур. 
Бедегелиг-Бора-кушкаш көөркүй Бөрге барып тур. 
- Бөр, бөр, дээ өшкүнү чип берем деп тур. Дээ хаакты меңгээ чип бербейн тур. 
- Мында улуг семис малдың эъди турарда, ол арган өшкүнү чиггеш канчаар мен – деп-тур. 

Чамбы-тип бүдүп, кижилерге шажыннар үлеп бергеш, оларга үлүг-хуу, салымын көзүлдүрүп берген. Ынчаарга, бистиң чүдүп чоруун хам шажынның хугуцаазын доктаадып берген. Ынчаарга, хамга шүтүнер улустар, күрүнелер делегейни чаалап, күштүг бооп, хөгжүлдүг улуг күрүне болган. Ол чүл дээрге, моолдар, тывалар ооң иштинге турган. Хоюг сөөктерни, делегейниң чартыын эжелээн күштүг болган. Ооң соонда шажынның эргезин шарының (сарыг) шажынынга берген. Будда шажын кээрге, бо манчылар, кыдаттар, төвүттер олар ол шажынның номналынан башка ораннарны моолдарны, тываларны бодунуң эргезинге киирип алган. 

Бурунгуда чер ээзи деп чүве чоруур турганын ужу-кыдыын көрген мен. Эки билбес мен. Бичии турган мен. Олар ырлашкан, көвей ногаан тоннуг-ла эмиктээ улустар турар. Демги Хайрахан куду күрең аъттыг, күрең идик-кептиг ындыг кижи көстүп келир. Келгештиң кижиге көстүп кааш, чоруй баар. Менди сураар-даа. Ол саптык көстүүрде, эки болур, багай болбас. Хаая бир амытанга көстүүр болбааса, ол болган кижиге көзүлбес. 

Ийи агалышкы аннап меннеп чоргуже даг кырында ок, ча туткан бир кижи өрү көрнүп алган туруп тур. Ийи агалышкы ол кижинин кыдыынга баргаш
-    Силер мында чүнү кылып тур силер дээрге ол кижи
Дээрнин бетинде, октаргайнын ындында бир куш ужуп чоруурда адыпкан кижи мен. Ол ам даа дүжүп келбээн ону манап тур мен тур. Оон дүш эртип турарда куш өткүр аттырган огу биле кады дүжүп кээн тур. Ону көргеш ийи агалышкы аразынга “Сен бис ийини эки адыгжы дээр бо кижи сен бис ийинен ырак артык адыгжы мерген кижи иргин. Бо кижи биле ага дунма болаалы дээш ол кижиге