сентября 2018

Бисте үш дээр бар. Хара дээр, ак дээр, көк дээр. Көк дээрде бис чурттап турар бис. Ак дээрде ай, күн турар. Хара дээрде аза-шулмус турар. Ак, хара дээрлер өске кижиниң караанга көзүлбес, чүгле хам кижиге көстүүр. 

Кижиниң бо чурттап турар орчалаңның үстүнде оранның кижилеринде көлеңги турбас. Ортаа оранның кижилери чартык көлеңгилиг. Ол чүге дээрге, үстүү оранның кижилеринен арта бээр чадавас дээш, чартык көлеңгизин берген. Алдыы оранда чурттап турар кижилерге хара көлеңгилиг болур. 

    Кижи кырывас турган дээр. Унуун ынчангыже Эрликтиң хааны кээп, кижи-биле чугаалажыр. Сен кырыыр ужурлуг, өлүр ужурлуг сен дээр. Сен кырыырда, мен кээп алыр ужурлуг мен дээрге, кижи ‘ынчалса, мен барайын’ деп Эрликтиң хаанынга аайтыр иргин. “Сен кыгырар шааңда, меңгээ медээ бээр сен. Кандыг-бир темдек билдирер сен. Ол шагда мен келир мен” деп тур. Кижи чоруп турар, чоруп турар. Ынчангыже, дем кижи кырааш, даман-даяа аарып, саргып чоруур иргин. Ынчап тургуже, бир күн Эрликтиң элчизи кээп тур. “Сени Эрликтиң хааны эккел диди, ам келир шааң болду” дээр иргин.

Хурмусту, Хайрахан, Бай-Алдайым деп Хурмустуну аайтыр. Бай-Алдайны Хурмусту деп күндүлеп адаар. 
Чаш оолдарны база ынча деп аайтыр чүве диик: “Хурмустунан курут ап чиир улуг чалыы бол” дээр. Ол дээрге, “Узун дурт-сынныг өзүген оол бол” деп йөрээп аайтып турары ол. Хурмусту өртемчейни чаяаан. Бурган багшы ону номнаар. Ону номнаарда, кижи өлүр, төрүүр, кыш, чай болур деп номнаан. 

Дываажаңның ораны деп чер бар. Ол кандыг черде турарын билбес мен, ону чыргалдың ораны дээр. Аңгаа барган кижи чыргаар. Мен бодап турарымга, ол Дыважаңның ораны деп чүве улуг бурганныг, улуг чүдүлгелиг оран деп билир мен. 

Эрте бурун шагда бистин бо делегей хөрүзүн доозкжг довурак деп чүве чок суг далайнан шыптынган чыдар турган иргин. Ол үеде хурмусту дээр Халбынгаа деп кушту делегей куду чорудуп тур. Ол куш үш мун чаүты чажаар куш чүвези иргин. Бир мун чыл болгаш бир чумурга үндүрер куш иргин. Делегейни дескиндир ужуп турган, ужуп турган бир мун чыл боп чумургалаар өйү кээп тур.Оон арга чок боп кээрде бодунун чүүн чулуп суг  далай кырынга чада каггаш оон кырынга чумургалаан иргин.

Алды чүүл бойдус бар. Агаар, кей, суг, күн, довурак, ыяш ол бүгү бойдустар аразында кини-баары-биле холбаглыг болур. Кижиде база мага-бодунда ындыг ыяш, суг, довурак, агаар, кей деп бойдустар турар. Кижиниң ол бойдустары чер, делекей-билен харылзажыр. Кандыг-бир чоруктан, чижээлээрге, мен суг олуттуг болса, от-биле кайы-хамаанчок бактажыр болса, бодум бужартаар, азы одум бужартаар шиңгии. 

Бир чеди чаштыг оолдуң авазы өлген иргин. Оон ол оол чээрби беш харга кээп алгаш, мээң авам кайда барган деп, авазын дилеп чоруп каар. 
Дээ оранга баргаш, авазын дилеп чоруп турарда, янзы-бүрү кижилер таваршыыр. Сугда эштип турар, дагдан чуглуп бар чыдар, көвүрүгнен кежип албайн турар, улуг тамыда кирип калган килинчектенип турар дээн ышкаш көвей кижилерге таваржып, ол кижилерниң шуптузун чыда туткан, балды туткан кижилер кадарып манап турар иргин. 

    Бо Чола-Саң деп черге бистиң аал чурттаа-ла сезен-тозан чыл чоокшулай берген. Чола-Саң деп чүге адаан дээрге, шаанда дээ ол чагыр хаяга чола (ёла) деп куш уялап турган. Сөөлгү үеде ол куш ховартаан. Ынчангаш бо черни ол куштуң ады-биле адап каан. Бо дагда ам эзир уялап турар. Аң-мең көвей, чоокта чаада ирбис база чораан. Чола деп куш улуг куш, ийи чалгынын чадып алгаш ужуп чоруурда, ийи-үш метрге чеде баар. Ак баштыг, ак төштүг, салдыг куш боор. Ужунан көөрге, узун ак салдыг ашкыяк кижи кептиг түрлүг. Бистиң бо черде ийи-чаңгыс бар.

Бистиң бо черге кандыг-бир шай, найр болур болса, кижиниң назының, чажының дараалынан олурар. Чеден-сезен харлыг кижи дөр бажынга олурар. Дөрнүң ортузунан барыын талазынга эр улус олурар. Чүүн талазынан керээжен улустар олурар, ол база хар-назынның дараалылынан болур. Өске-даа үеде чаштыыртан кирип келген кижи өгнүң ожук-пажы кайда турар ынаар барбас, ожук-паш чок талазынан чоруур. Ожук-паш керээжен кижиниң талазы болур болгаш эр кижи ол таладан өксевес. Өске аалдың керээжен кижи кирип келсе, бо талазынан чорутпас бис.