Көмүскези биле салы бар Сарыг-Даа деп улуг кижи турган. Улус чаргылдажып турарда, оларга чаргы бербес кижигер ол Сарыг-Даа ноян. Хомду аймакка бир оорчу, мегечи кижиниң чаргызын кезип албайн, чеже дүжүметтер шыдавайн, Сарыг-Даа барып кескен дээр. Өске улус ол оорчунуң чаргызын кезип албаан. Улустуң чивезин алдап-чип каар, ындыг кижи дидир. Чеди кожуун, чеди ноян чыылгаш, амдыы керээн кезип албайн турарда, Сарыг-Даа барып:
Очуржап ноян болурда, узун кулактыг, узун кызыл-сарыг арынныг кижи. Бо салын мынчап-мынчап ийи кулактың кырынга арта каап алыр турган. Унуун демги кижи ажынарда, демги салы тура баар. Ол кижи ажынарга, ооң мурнунан сөс аайтыр кижи турбас. Наам чоруурда, наам чааш. Ажынарда, одагалыг бөргүн каггаш, олуруп алыр иргин. Кирип келген кижи сөс аайты албас коргар. Уун чечен кижи ол. Ооргазы узун эмес, ортаа ооргалыг. Кыдат шинчээчи ол кижиниң салында бир чиве бар иргин деп аайткан дидир.
Кудайның тургузуп каан чиве кижиниӊ караанга көзүлбес чүвези бар. Ол дээрге, черниң, сугнуң саптык деп чүвези бар. Шаандагы хамнар болурда, ооң-биле чугаалажып турган. Ол саптыкка чем-суунуң дээжизин чажып, чажыл чажып, чалбарып тейлээр. Аңаа тейлеп, ‘бисти багай чоруктан чайыс кыл; суувусту, черивисти салгын-шуурганга алыспа; кожуун-чуртта улуска багай чүве көргүспе’ деп чалбарыыр. Бистиң оваа дагыыр деп чүвевис бар. Овааны дүп шагда болурга, ыяшка дагып турган тур. Ыяшты дазылынан тура тыртып, ооң-биле демги чер, суунуң ээзин орнадып дагып турган дээр.
Эрте бурун шагда бо делегейге чеди хүн үнүп чер делегей кандап, хем суг соглуп, кижи амытан суксап какшап өлгүлеп турган иргин. Онган чер делегей кырынга Эрегей мерген деп көргенин адар, атканын алыр адыгжы Эрегей мерген деп кижи амыдарап чораан иргин. Көвей кижилер ол Эрегей Мергенге барып. Бо дээрде үнген көвей хүннү адып бадырып бер-даан деп чаннып тейлеп турган иргин. Эрнин эрези, оолдун орланы Эрегей мерген болза аныяк чалыы назынныг арын шырайы долу чараш, быктында эъттиг, баарында өдтүг эр болгаш:
- Чеди хүннү мен чеди огум биле адып бадырбас болзам эр кижинин койгаш
а) Чамба-диптиӊ шаап эртер чылдарын бодунуӊ ады-биле ададыыр деп теве, күске ийи хѳй хуусаада маргып чадааш, даӊ бажыныӊ кызыл хүнүн баштап кѳргени чылга кирер деп тугуржуп-тур эвеспе.
Теве кертик черге үнүп, хүн үнер чүктиве кѳруп чыдып ап тур оо. Күске тевениӊ мурнунга хүн бадар соӊгу чүктиве кѳргеш чыдып берип тур оо.
Тываныӊ алдарлыг мѳгези Сүлдүм 1870 чылдар уезинде Сеӊгил сумузунуӊ чуртунга амыдырап чораан. Mѳгe Сүлдүмнүӊ чурту дизе Кара-Даг, Теректиг, Баян-Даг болгай. Ядыы амыдыралдыг болза-даа чон Сүлдүмнү дыка хүндүткеп кѳѳр турган. Ол элээн кѳвей хүрээшке шүглүп чораанын батыткаар материалдар кѳвей дыптып турар. Харын ол мѳге канчаар амыдырап чораан дугайында чоннуӊ ортузунга делгерээн чугааларны сонуургатза:
Ол шагда тыва эрлер, ылаӊгыя Кара-Даг, Теректиг, Баян-Даг чурттуг эрлер берге оорчу чораан. Мал семирип, оът быжып келир үеэде ол эрлер ѳѳнге доктаап чадап:
Бурун бир кижи магачын болуп калгаш, ховуга аң дилеп чоруп турган. Чаңгыс кыс дуңмазы аалдап баар мен дээрге ашкыяа:
- Сээң ол ачаӊ магачын болуп калган, эң чүгүрүк чаңгыс сарыг тевеңни мунгаш бар. Оон бир күнде үнер сен, үнбезе үнбес сен - дээрге, ол дуңмазы күннүк барып-тыр. Күннүк баргаш, мендилежирде:
Кижи-кийик дугаазында чугааны мен аажамнан дыңнап алган мен.
Бир чалым хая кыдыында ийи өг чурттап турар. Бирээзи дээрге, көвей ажы-төлдүг дулгуяк кадай, бирээзи дээрге, ажы-төл чок дулгуяк кадай турган. Чурттап турарга, өгнүң өрегезинен чагыр хая көстүп турар.
Бир күн көвей ажы-төлдүг дулгуяк кадай пашка суг кудуп кааш, дааранып олурарга, оолдары демги пашта суг куду көрүпкеш, бир карак, ийи карак, үш карак ынчап санап турар. Кадай бо оолдар чүзүн санап туруп берди дээш көөрге, пашта көвей карактыг чүве көстүп турган.
Бир-ле кижи-кийиктер тускаа өг-бүле тудуп, өглениир деп баргаш, эр кижи-кийик бир аалдың уруунга ынак болур. Ол уруг авазынга чугаалаар. Мен эр кижи-кийикке ынак болдум дээрге, чөвшээревес. Бир күн кижи-кийик ол уругну алгаш баар. Аалынга эккелгеш, ооң кыдыынан ыравас. Демги эр кижи-кийик бичии ырай бээр болса, демги өске кижи-кийиктер демги уругну туткаш чиптер деп баар. Ол чанынан ыравас күннү бадыр кады кылаштап, ажылдап чоруп турар.
Эрте бурун шагда бо чер делегейге кижи деп чүве турбаан, бир-ле улуг ээн чүве турган иргин. Ол үеде чүгле авалышкы /угбалышкы/ Ай Хүн ийи ойнап турган. Бир удаа Хүн Айга айткан иргин. “Иелээ кады турары чалгыыранчыг /чалгааранчыг/ апарды.Сен хүндүс ойнап чоруп тур.мен дүне ойнап чоруп турайым дээрде Ай тжргаш: