Бурун бир хоочун бичий оглунга ыяш соо тудускаш суг эккел дээш чорудуп тур.Оглун манап манап сураг боорга дилеп көөрге черле көзүлбес боп тур.оон дилк дилек могап шылап бир черге чыткаш өрү көөрге айнын иштинде ыяш соозун туткан оглунун дүрзүзү көстүп тур.Ай –дүне кандыг ие кижи оглун суга чорудар чүвел” деп айтканзыг боп тур.Унуун сонгаао кижилер айдын дүне уругларын суга чорутпасболган чүвези иргин.
Ай хүн ийи бурун бир бай аалдын кыстары турган иргин.Ол ийи авалышкыга чер кырында эннежип амыдырал тудар эр кижи тывылбайын турган иргин.Ынчаарда ийи авалышкы хоочулашкаш “Чер кырынга мынчап чааскаан чоргулааш канчаар бис. Арнывыстан чайыннап турар бо улуг херел чырыывысты кижилерге денге берээли. Эки даа кижинин караа бисти чылчырыктап көрзүн, бак-даа кижинин караа бисти чылчырыктап көрүп турзун дээш дээрге үнүп ай хүн болган чүвези иргин.Дынмазы ыятчал болгаш хүндүс чоруп шыдавас мен дээш дүне чоруур ай чүвези иргин.Харын авазы хүндүс чоруур хүн болган чүвези иргин.
Алдай хомду аралажып,
Артыкы, мурнуку ийи кѳржуп турган шаг
Агым берээл хеми савазын долуп,
Чаг-тыва дээри төөхүсүн аайтыйын. Чаг-тыва дээр бир кижи чааскаан чурттап, ол хаяның сыны-биле аңгаа чоруп тургаш, онуун өшкүнү, чуңманы холга өшкү кылып, чуңма кадарып, чоргуже чедир, Дээдис ыыттап, бо чаңнык огу дүжүп, дыт үстүнге өрт үнүп-түр.
Бо черге, бистиң чуртта чаг-тыва деп аайтыр. Силерниң чуртугарда чаг-тыва деп чок. Ону мен база сурап билген, дыңнаан мен. Унуун көөрде, бистиң ийи тыва бөлнүп адырылгаш, көвей чыл болган. Унуун соңгаар чаг-тыва деп чурт үнген.
Ол чаг-тыва канчап үндү дээрин мен чугаалап аайтыйн.
Бистиң дөрвен өөлеттиң үнген чери Саар-Салбыр деп чер дивейикпе, оглум. Мынаар алдайнын ындында Дай-Мөңгүннүң бетинде дивейикпе. Амыр-Санаа бегниң үезинде аразында чаалашкаш, унуун силерлерниң тыва дээнде “Тагның ураанхай” деп калгаш, бистиң мында тыва “ураанхайн долоон хошуу”, “Алтайн ураанхай долоон хошуу” деп калган. Ол Алтайн ураанхайн долоон хошууннуң үш хошууну бистиң тыва бо Сенгил сумуннуң төвүнде. Сарыг дааның кожууну, Махбарди күннүң кожууну, Сеңгин күннүң кожууну деп мындыг үш кожуун турган.
Экти шагныӊ эктинде чувеӊ иргин,
Бак-ла шагныӊ баарында чувеӊ иргин.
Харлыг чут шувтурап турар шагда,
Халыын тыныш челбип турар үеде дидир оо
Бай аал кѳжуп, чайлаанга үнер болурда, часкы чутка арып азып чораан Хой, Серге, Буруу үш чыдып калган-даа чүвен иргин. Бир-ле хүн үжелээн эдержип алгаш, оъттап чоруурда, бир ѳлек¬ший бѳрү чедип кээрге, үжелээн кыдыында турган ыяштыӊ бажындыва үне халып барып-тыр. ѳлекшин бѳрү чедип келгеш:
Эрте бурун шагда Көкдей Мерген хөвен ак адын мунуп көкшүл ак ок чазын азынып кезер базар ийи ыдын эдертип алгаш аннап чоруп тур. Ынчап чоргуже үш сарадаан эдерткен үш мыйгак көргеш ойладып чоргуже олар дээрге үнгеш сылдыс болган чүвен иргин. Ынчангаш дээрде чидиг үш сылдысты үш мыйгак, оон адаанда үш биче бүлүргей сылдысты үш сарадак деп адаар болгаш чүвен иргин. База дээрнин шолбаны деп сылдыс бар. Ону бурун үш мыйгакты ойладып чорааш дээрге үнүп сылдыс болган Көкдей мерген-даа дижиир, ак аттыг анчы-даа деп бурун адап турган болдур ийин.
Вариант Б
Тываның хамының каргыжы каргыштың каргыжы-дыр. Дөрбеттиң, моолдуң ламалары ном номшуур. Ону теве кылып каан дээр. Ийи мөгенниг теве ынчап үнген, а ону хам кижи теве өстүрбес болган деп төөгүсү мындыг туруп тур. Онуун кызыл тенден, хаактан хаайлааш, онуун өөрешкеш, чүдүрүгге өөреткен. Оон тевениң төөгүзү мындыг деп бо улустуң дөрбеттери чугаалаар.
Тарбаанны болса, кижи деп аайтыр. ‘Эргээм-эргээм бо дээлдигеннен бооп калган’ деп. Дээлдигеннен мөөрейлешкеш, дээлдиген ийилээн, дээлдигенниң кудуруун чире адып каан. Онуун бо Эрегей-Мерген улуг эргээн бо саадак баанан эргээн ызыргаш одура ызыргаш окьапкан, тарбаан онуун дөрт эргектиг болуп калган. Эргээн одура ызыргаш, онуун чер алдынга келгеш:
Мерген оолдуң дергиниң күнезини,
Багай оолдуң карааның ыды болайн –
деп мынчап айыткаш, тарбаан болгаш кире берген ындыг дидир.
Ол мерген тарбаан болуп хууларда мынчап аайткан дидир: