Чыргакының шеңнезиниң чечээ дег кызыл чаактыг, белдириниң чодураазы дег кара карактыг, чойган дег хөнү сынныг чараш кыска ынакшаан эрниң эрези ядыы эр чораан. Оолдуң карааның огу болган чараш кыстың төрелдеринге ол черниң байлары шагда-ла суй белекти сунупкан турган чүве-дир.
Турамык байлар оолдуң душтуун хунаап алыр деп кээп-тир. Ынчаар орта күжүр эр чүгүрүк аъдын мунупкаш, уругну ушкарыпкаш, дезип бар чорда, кысты кудалап турган бай оолду боолапкан.
Муңгаш-Ак деп хемниң бажында Дунчу тайгазынга аңнап чораан кайгал Кара-Боочу деп кижи мыйгак бакка адыпкан чүве-дир. Аңчы мыйгакты истей-истей кээрге, кончуг берге артты ажып чоруй барган болган.
Арттың кырынче үнерде ояр-кыяр-даа арга чок он беш кулаш хире черде хая аразы-биле эртер эң айыылдыг кызаа одуругжугаш бар. Кызааның хемдиве талазы чадагай. Аъттыг кижи таалыңын дүжүрбейн оладып чортар болза, аът тендирээш, чүс ажыг кулаш дөвүн шын, иштинче шимеш-ле дээни ол.
Шаанда Чыргакы, Аяңгатыга чок дээн шевер, ат-сураглыг Чаңгаа, Балапай деп ийи дарган чурттап чораан дээр. Оларның кайызы-даа мөңгүнден угулзалаан нарын эдилелдер -чавага, билзек, кулак сыргазы, өөк, оттук-бижек, чулар-чүген, эзер базыткыыжы, чес-хола, хөл-шыдыраа дээш черле кылбас-тутпас чүвези чок дарганнар иргин. Ол ус-шеверлерниң кылган каас-шиник эдилелдерин чон Ары өвүр чок эдилеп чораан.
Бай дүжүметтер оглу-кызын өглээрде, оларны кыйгыртып аппаргаш, үр үеде халас узандырып дарганнадып алгаш, хөлезининге чүнү-даа бербес турган.
Шаанда Улаастайның чанчын-сайыт кызыгаар эртип чорааш, келир хуусаазын эрттирипкен чүве-дир. Манчы хаанга «ооң дугайында көпсү-билдириишкин бижээн:
«Эрхарийн-кол деп хем бар-дыр. Ону кежип чадааш хожудадым. Калчан-Арт деп сын бар чүве-дир, ону ажып чадааш саададым».
Оон бээр Эрзинни чарлыкка четкен хем дээш сал, оңгача- биле салдап кежер апарган, Калчан-Артты ажарда, чарлыкка кирген арт дээш, чанчын-даа кижи аъдындан дүжүп алгаш, чадаг ажар апарган.
Демги чанчындан Манчы хаан айтырган:
― Тыва деп черде чүү бар-дыр?
Шаг шаанда Хөндергейниң улуг арты, Чадаана база-ла садыг-наймааның, дайынчы походтарның таварып эртер улуг төп белдири турган дижир. Бир шагда Бээжин хоорайдан келген чаргычы кыдат (та садыгжы, та ноян кижи чүве) чаргызын аңаа үзүп чадаан. Ынчангаш чон ол ногаан шивилиг онза чараш чуртун оон бээр Чадаана деп адай берген дижир.
Кыс-Халыыр
Тываның аай-дедир хемнериниң белдири болгаш, ол чер шаандан тура чаа-дайынның шөлү, хөлдүг-шимээнниг чер турган.
Ынчангаш чаа-дайын хөлү турган болгаш, Чаа-Хөл деп аттыг апарган чер дээр. Херек кырында ол черде хөл-даа чок.
Чаа-Хөлдүң девискээринде ындыг чаа-дайын-биле холбашкан аттарлыг шериг даргалары сүмележип турган боорга, Сүме-Бел деп каан, доскуулчу харап көрүп турган боорга, Хараар-Тей деп каан, кортук чаңгы дезе берген боорга, Чаңгы-Дезии суг-суг деп адап каан черлер Чаа-Хөл деп аттың тывылганын база херечилеп турар дижир.
Кыс-Халыыр
Чайның башкы айының чеди чаада черле хек эдер. Кижи дыңнавас-даа болза, ыяап-ла тайга-ла артынга эде бээр. Биеэде ол хүн ашактар хек эдер дижип олурда, улуг хар чаапкан. Бир ашак харны опайтыр эжип-эжип, хүүрээн оваа хар кырынга шанчып кааш, өөнге шайлап олурда, хек ашактың хүүрээниң кырынга олуруп алгаш эде. берген. Сүт-Хөлде ол черни оон бээр Хүүректиг деп адаан.
Кыс-Халыыр
Таңдының Межегейге хөөмейлээр Бүдүкпен деп кижи чурттап чораан. Алыс боду ядыы арат.
Таңдының Ары болгаш Өвүр талаларынга Бүдүкпенге чедир хөөмейлээр кижи турбаан чүве-дир.
Бүгү Таңды-Тываны чагырган Амбын ноян ону арт-сын ажылдыр кыйгырып эккелдиргеш, хөөмейледип чораан.
Бурунгаар Кыдат болгаш Моолдан улус дужаалдыглар келгенде, Таңды-Тываның бүгү кожууннарындан эрге тутканнарны кыйгыртып эккелгенде, оларга аян тутсун дээш ыяап-ла Бүдүкпенни элчи каксып кыйгыртыр турган.
Шаанда Мөген-Бүренге чаңгыс чер чурттуг оол, кысты ада-иелери сатчып, албадап туруп өглеп каан чүве-дир. Аныяк назынның ынакшылы ийи аңгы болгаш уруглары хоржок болган. Ындыг боорга, оларның ада-иелери аразында алчып-беришкенин төлежиринден каража бодааш, херек ийи дең болганда, ийи уругну хөл ортузунда дагга аппарып шөлүп каар-дыр деп сүмележип ап-тырлар. Аңаа куштан башка чүве баар эвес, аңаа тура, эптежи-ле бергейлер дээш, оол биле кысты он шаа өшкү-биле салга олурткаш, Хиндиктиг-Хөлдүң ортузунда дагга кежирип каап-тыр.
Шаанда Хас-оол деп эрниң эрези кайгал эр чораан. Бир-ле катап Демичи деп дүжүметке хорадааш, ооң аъдын тудуп мунупкаш халдып турган. Демичи ону дыңнааш, кыйгыртып-тыр.
Хас-оол тургаш:
― Алды араалыг боолуг, алды доңга арагалыг бараалгаай мен аан — диртип-тир.
Демичи дүжүмет олургаш:
― Аъдым чүге оорладың?—деп байысаап-тыр.
Хас-оол тургаш:
— Хаанның Кара-Сарыы деп билбээн мен,
Караңгының хайы ийикпе,
Кара боттуң бачыды ийикпе,
Дээргиниң Дезиг-Сарыы деп-даа билбээн мен
Тенээм хайы ийикпе, муңгаам хайы ийикпе,