Шаанда бир аңчы кижи Барлык тайгазынга дииңнеп чоруп-тур. Бүгү назынының иштинде аң-мең-биле амыдыраар кончуг-даа улуг аңчы кижи чүве-дир. Бир-ле катап аңнап чорааш, таакпызының хавын каапкаш, оозун тып чадап каап-тыр. Ынчангаш ол арганың адын Хапчык-Арга деп адаан дээр.
Кыс-Халыыр
Межегейниң Шокар-Хамны ындыг кончуг күштүг хам деп ол черниң улузу санавайн чораан. Ынчалза-даа болган чок-ла ону хооп алгаш, хамнадып турганнар.
Бир катап Межегейге бир бай аалдың ийи кончуг дээн аъттарын оор алгаш барган. Шокар-Хам ашакты хооп эккелгеннер. Кежээ дүне апарганда, хам-даа дүңгүрүн кургаттыргаш, ээреннерин аскаш, дериин кеткеш, хамнап-ла эгелээн. Элээн үр хамнап чоруй, аажок-ла каттыра берген. Олурган болгаш келген улус шупту дыңнааннар.
Кажан хам хамнаашкыны доозулган соонда, өгнүң ээзи улуг кижи баштай айтырган:
Биеэде Сарыглар деп аңчы кижи «Чаа, чеже-ле адыг-хайыракан ышкаш, арга-сын иштинге ижээп, аң-мең-биле амыдыраар боор» дээш, иштиктеп Алаш-Аксынга келгеш, чер
ажылы-биле амыдыраар, боду ышкаш ядыы-мөчүт эш-өөрү-биле демнежип туруп, Алаштан буга үндүр казып эгелеп-тир.
Хайдып Yгер-дааның өргээзинге бир аалчы келген чүвең иргин. Ноян алдын шаажаңынга арагазын куткаш, мынча деп чарлык болган:
― Yнүп баргаш, Алтайдыва өргүвүткеш кээйт, Орлан.
Орлан мындаагыларга аянныг дашка тудар чүве харын
кылдыр бодап, арагазын Алтайже өргүптер дээрге, алдын шаажаңы катай октаттынгаш бусту берип-тир. Ам канчаар, ол ноянның өргээзинге куруг кирип келген.
― Шаажаңың кайыл, Орлан?— деп, ноян айтырган,
Орлан:
― Силер өргүвүт дээриңерге, арагазы-биле кады өргүптүм- не — деп өчээн.
Шаг шаанда каң чудуруктарлыг Хаан-Көгей тайга биле Тес-Хем иелээн алышкылар болур деп ыяк дугурушканнар иргин. Улуг хазы болур Хаан-Көгей тайга бир-ле катап Тес-Хемге өөрүшкү-маңнайлыг чедип келгеш, саналдаан:
― Чиге мурнуу чүктүң элезинниг ховулары кезээде кадып, кургап чыдар-дыр. Сени ынаар чалап бадыргаш, ол черлерге көк-ногаазы хөлбеңнээн, чигир-чимистиг үнүштери чиндиңнээн, тараа-быдаазы дазыр шөлдерге саглаңайнып чалгаан, кайгамчыктыг байлак оран кылдыр хуулдурарын бодааш, сээң саналың айтырар дээш келдим. Чүү деп бодай-дыр сен, дуңмам?
Сөс муңзавас чечен кижи чораан. Дүжүметтер ону шенеп көөр-дүр дээш, хар кижи кылып алгаш:
― Дуу ол ак аъттыг кижиге ужурашкаш келем, чүү дээр эвес?— деп-тирлер.
Чечен аңаа баргаш кээп:
― Ажык дээрден баткан мен, алды ай хуусаалыг мен, арган малды өстүрер, семис малды аргызар дээш келдим дээр кижи- дир — деп чугаалаан.
Демги ноян ол кижини ам күзүн кээп шенеп көрген:
Ховуда хат-биле кады куураңнаан чүү деп чүвелерил ол, барып айтыргаш келбес сен бе?— дээш, чорудупкан.
Чечен кижи ону көргеш:
Алдан-маадырларның бир алдарлыг баштыңчыларының бирээзи чээрби ажыг харлыг мөге Узун-Белек турган. Улаастайга дөртен дөрт кижиниң бажын кезип шаажылап турда, эң-не аар хилинчектээшкинге таварышкан кижи ол.
Шаанда шагда Орган-Селеңги, Көге-Терезин деп черге Уйгур деп улустуң аймак боду Хүн-Дамбай деп чагырыкчылыг турган. Шаг баксырап, аш-чут апаарга, кожазында кыдат аймаан оорлап эгелээн чүве-дир. Ынчаар орта, кыдат албаты шериг оларны кырып-хыдып үндүр сывырып, Хүн-Дамбайның бодун өлүрүп каап-тыр.
Уйгурларның артканнары дезип чоруткаш, манчы-кыдат шеригге туттурбайн, Ыяш-Таңдызынче дезип келген.
Элчиген-Кулак хаан улуг кудук кастырып алгаш, аксын дугладып турган. Хаанның албаты чонунуң иштинден бир кижи ол кудуктан суг узуп алгаш, аксын дуглавайн чоруй барган. Хөй суг аттыгып туруп берген, суг-биле кады улуг баштыг балык үнүп келген. Ол чер хөлдээш туруп бээрге, хаан-ара-албатызын эдерткеш, дезипкен.
Хаан Орху деп арт кырынга баргаш хая көрүнгеш: «Оох, Тер Нуурий!» — дээн (тер — дээрге моолдап дөө дээн; нуурий — хөл дээн).
Уру хемниң Берт-Хаяга бир аңчы кедергей улуг, узун мыйыстарлыг те адып каан. Ол тениң мыйыстарының чаражы аажок, ол хирезинде кылайты улчугуп калган, элээнинден шаарара берген болган.
Бурунгу ашактар те өлүргеш, ооң мыйыстарындан ооң каш чыл чурттаанын – харын санаар турган. Те бир чыл ажарга-ла ооң мыйыстарынга бир билзек кертик немежир дээр. Ону те хаваа дээр. Берт-Хаяга Дүгержап деп аңчының өлүргени тениң хаваа тозан алды болган-дыр. Ол тениң мыйызынга чылда ийи хавак-даа немежир турган болза, ол те дөртен сес чыл чурттаан болуп турар.