Ол шагда Чыргакының унунга чаңгыс-даа тевелиг кижи чок турган.
Демги аңчы ам чүү боор ийик: «Оранга сыңмас малды канчаар, эъдин чип-ле каар-дыр; орулбас эвес, торгуну канчаар, кедип-ле каар-дыр» дээш, демги бараан чүдүрген тевени кыштаанга эккеп соп алган чүве-дир. Ол кыштагны чон ол-ла хевээр Теве-Согар деп адап каан чүве дээн.
Кыс-Халыыр
Биеэде кыдат чиң сөөрткен хөй тевелиг кижи Чыргакыны куду бадып орган. Күскээр дииңчи үези турган. Бир тевениң бурундуун мурнунда тевениң кудуруунга баглап каан, эжен-не эңдерик дизип каан чиң сөөрткен тевелер бадып органын көрүп кааш, ча, согуннуг бир кайгал аңчы ийи кызааның дужунга инек дег кара даштың артынга кедеп чыдып ап-тыр.
Төлгелээр чүвеге чарын салырын тыва улус бурунгудан ажыглап келген. Аңнаарда, чорук чогуп, олчалыг болурун баш удур чарын салып төлгелээр, мал-маган чиде бергенде, ыяап-ла чарын көөр кижилерни сураглап чорааш, барып чарын салдырар чораан.
Шаанда бир аскан аңчы кижи тайга кырынга үнүп кээрге, Мөрен хемниң солагай талазында бус буруңайнып үнүп турар болган. Одагланган аңчылар-ла бар-дыр ында дээш, аңчы ол черге чедип кээрге, кижи-даа чок, изиг суг бусталып үнүп чыдар бооп-тур. Долгандыр ак хар, тос тостуң соогу хирезинде ол сугну долгандыр ногаан сиген, чечек чимис чайгы хевээр саглаңайнып үнүп чыткан.
Бо черле орта эвес суг-дур дээш, аңчы таалыңындан доң элик буду уштуп эккелгеш, ол сугже суп кааш, кезек болгаш кылаштап кээрге, эъди быжа берген турган. Ону чип, караа ажып, аңчы-даа амырай берген.
Шаг шаанда делег чуртун орустуң Ак-Хаанынга чарып бээр дээрге, Калзын-Даа деп хаан аңаа удурлангаш, Эжен хаанга барып чаргылдашкан чүве-дир. Ынчаар орта Эжен хаанның таңды-тос дүжүметтери-биле Ак-Хаанның коңзулдарының14, база Калзын-Дааның аразында улуг маргылдаалыг чыыш бооп-тур. Чыылган чон аът-хөлүн ийи дытты үттээш, аңаа баглап турган. Мөген-Бүренде Yттүг-Сыра деп черде ол дыт ам-даа турбушаан дээр.
Калзын-Даа дээрзи тургаш:
Таңды тайгазының Ыдык деп бедиинге аныяк эр аңнап чораан. Хенертен улуг хар дүшкен, кижи-даа, аът-даа чоруур аргажок кылын хар улдуртур дуглапкан. Аът-даа оъттаар аргажок апарган. Ам канчаар, аъдын соп алгаш, ооң-биле аргаланып, часка чедир чурттаан.
Игил чазап алгаш, аъдының кудуруунуң хылы-биле хылдааш, сеткил-хөңүн чазалдырып алыр турган.
Бир кежээ бызаанчылап олурарга, кончуг каас аныяк кыс көстүп келген. Оон ол кыс чоокшулап чедип келгеш:
- Ойнаарың дыка тааланчыг-дыр, акый. Мурнунда-ла ырактан дыңнап чордум. Чүге мында чедип келгениң ол, акый? – деп айтырган.
Чай боорга тарбаганнаар, кыш боорга аңнаар Сыптык мөге деп кижи чораан. Ол бир күзүн акызы-биле аңнап чорда, одагдан чазыйлаан адыг ооң акызын алгаш ыңай бооп чыткан. Сыптык халаан ояар баргаш, адыгның ийи будундан барып сегирип алгаш, бөөлдей бээрге, ол ооң акызын салыпкаш, алгыра берген. Мөге эр адыгны бөөлдеп-бөөлдеп чоон дытка белинден үзе шаап дүжүрүпкен-дир.
Даргаттар деп моол улустуң мөге ламазы ону дыңнааш, Сыптык-биле күжүн шенексей берген. Ол лама Сыптыкты үш улай октаан. Сыптык:
Таңды-Тыва болгаш Моолга сураглыг сыдымчы Иргит Уваңтоп деп кижи Тес-Хемге чурттап чораан. Ооң дергизинден кажан-даа сыдым ыравас турган. Ол канчаар-даа маңнап чораан аътты черле чандыр кагбас сыдымнаар чораан. Ооң сыдымы черге дүжүп деггенин кым-даа көрбээн. Ийи сыдымны улааш, чоога кежир ол чарыында чораан малды чандыр кагбас тудуп алыр кижи-дир. Ынчан безин сыдымы черге дегбээн болур турган.
Шаг шаанда Кызыл-Тайга эдээнге чаңгыс доруг аъттыг, каш Өшкүлүг Дарбалдай деп ашак чурттап чораан. Чай боорга, хөл кыдыынга көжүп кээр ашак-тыр. Хөл кыдыының мыйыраан барба-барбазы-биле чүдүрүп алгаш, кадырып кургадып, ону чууруп далган кылыр. Дарбалдайның ала чайны өттүр ажылы-ла ол. Хөлдүң мыйыраа аажок сүтсүг болган. Кызыл-Тайга кырындан ол хөлдү көөрге, база-ла ногаан эзимнерге хаажылаткан, чалаң ак сүт чажыпкан чүве ышкаш, чапты берген чыдар. Ынчангаш ол хөлдүң адын Дарбалдай ашак Сүт-Хөл деп адап каан дээр чүве.
Кыс-Халыыр
1880 чылда Ашак-Чымба арагалап тургаш, Чамбалды хорададыпкан. Күжүр Чамбал кош бижээн ушта соп кээп:
Колдук алды соолаңнадыр
Кош-ла бижээм, хоолуг бижээм,
Кодан аалды хоозурадыр,
Хоолургак Ашак-Чымба —
дээш, дап бээрге, оозу үне халаан.
Даартазында Чамбалды байысааргаг
― Мыйыстыг буга дөңгелчик бажы чазарлап турда, Дөңгүр буга ээги-төжүн дөгеп бээр чүве бе — дээш, алдырбайн барып-тыр.