сентября 2018

Шаанда ол дагда кыштагга бир кайгал кижи чурттап турган. Сегей-Бора деп чурт чанар аъттыг эр-дир. Оозун мунуп алгаш, шынаага байларның өөнге чортуп кээр турган. Кежээ аъдым оъткарып каайн дээш, өгден үнүп чоруткаш, сувай бени шалбалааш, Сегей-Боразының мойнунга кошкаш салыптар. Сегей-Бора тура-даа дүшпес, кожаанда малды кыштаанга чедире бээр. А кайгал хонган өөнден суксуннап алгаш, аъдым боштунуп чоруй барып-тыр дээш ол аалдан мал ачылап мунуп алгаш, чанып кээп, сувай бени кышкы чиш кылдыр үүжелеп алгаш, кыдазын дайнап кыштаар турган.

Бурунгу ашактар чугаалажырын дыңнаар мен. Кезер-Чиңгистиң чээни Сартакпан деп кижи чоруп-тур. Ол кижи Хемчикти Мешкен-Хөл, Чүглүг-Хөл деп хөлдерден ээжээ-биле бугалап бадырган дижир. Хемчикти Бай-Тайга, Тээли даглары бооп бараалгаан. Ак-Довурак, Кызыл-Мажалык даглары база доскан. Yттүг-Хая даглары Хемчикти дозуп шыдавайн, Соксаалга кээп доскаш, база чадааш, ам соксаан чүве дээн.
Саваажок Сартакпан Хемчикти Шанчыглап, Ийме бели-биле ажырар деп чорда, даайы Чиңгис ужуражып кээп-тир.
Чиңгис тургаш:
    ― Хемчикти кайыын бадырдың, оол?— деп-тир.

Тывада база бир бедик арттарның бирээзи — Мөңгүн-Тайгада Саадак-Арт ол. Амыр-Санаа ол арттап ашкаш, ооң кырында оваага саадаан азып каапкан. Ынчангаш ол артты Саадак-Артты дижи берген чүве-дир.
Амыр-Санаа дээрге, шаанда калга-моолдуң бир аймааның баштыңчызы турган кижи-дир. Ол угунда-ла манчы-кыдаттың чагыргазындан хосталып алыр дээш демисел үндүргеш, орта аштыргаш, оон дезип чоруткан кижи-дир. Оон чоруткаш, Саглы-Аксы Успа-Далай кыдыы-биле кел чыткаш, чаңгыс оолдуг ирей, кадай дөрбет улустуң өөнге кире дүжүп-түр.

Тере-Хөлдүң албаты чонун шаг шаанда Элчиген-Кулак деп хаан чагырып турган дээр. Кулаа эктинге халаңайнып олурар болгаш, чон караанга көзүлбес хаан-дыр. Бажын чүлүдер дээнде, албатыларының аразындан шевер дээн кижини хааларынга 
 
эккелдирип алыр. Ооң элчиген кулактыг бажын чүлээн кижи хаанның тууйбу өргээзинден дедир амылыг чанмас турган. Бажын чүлээн кижи ооң чажыдын улуска сөглептер дээш, ону ол-ла черинге бажын кестирип кааптар хаан турган.

Хөлчүктүг, Чечектигге чурттап турган сарыглар дээр улус шаандан тура, хүрээ-хиитке чүдүвес, аңаа удур чораан улус дээр. Бир-ле кыжын Чечектигниң мээзинге, оларның кыштаанга бурган деп чуруктуг саазыннар чүктеп алган, сагыл четтиртир улус бис деп, моолдуң өөлеттери четкилеп келгеш, аалдардан ааржы-саржаг, алгы-кеш хавырып туруп берген. Өөлеттерге сарыгларларның өдү чарлы бер чыгыы хорадаан дээр чүве. Оларны мээске кедеп чыткаш туткулааш: «Ашта-тодугда аяк чылгаар ламалар, соокта-чылыгда кижи мурну-биле эртер силер!» — дээш, кадыр ийни куду чууп бадырыпкан.

Кертик-Кара дөңмээниң эъдин үзе манзылаткаш, оозу куйлаан хилинчектенип чыткаш:
    ― Чеже-ле дириг кижи ханы соруп чоруур деп сен, черле бирээни көргей-ле сен, кедереп барып-тыр сен, Сеңгин, хептели бээр хүнүң бар-ла эвеспе!— деп, Сеңгин-Чаңгыга өжээн-килеңи хайнып кыжанган дээр.
Сеңгин-Чаңгы бир-ле кыжын Чадаана кирип, ноянның өргээзинге шагаа-найырга чорааш, Ишкиндиве чанып бар чоруп-тур. Орайтаан. Соок-даа чыккыладып кээп-тир. Чаңгы соогунга

Докпак биле Дакпак деп ийи кайгал оолдар аразында маргыжа берген. «Ноянны оорлааш, тааладыр мен» — деп, Дакпаа даанган.
― Ноян сеңээ оорлаткаш, чүге таалаар чүвел, ажынар- дарынар, торгаар-шаажылаар-ла ыйнаан —деп, Докпаа дозар болган.
Дакпак Көкен-Ноянның чүгүрүк Кара-Сарыын оорлапкан. Ноян ону билип кааш, Дакпакты келдирткен.
Ноянны эжи канчаар тааладыптар эвес,.ону көөр дээш, Докпак база чеде берген.
    ― Мээң Кара-Сарыымны чүге оорладың, Дакпак?—деп, ноян оон айтырган.

Чаңгыс-даа оглу чок, хөй кыстарлыг аңчы ашак чурттап чораан чүве-дир. Адазы оларын бир-ле кыжын, «Өгге сыйтыңайнчып каттыржып, белен эът чип олурган херээ чүл боларның» — дээш, ол хемниң иштинде бир куйга эккеп каап-тыр. Кыстар ол куйга чурттап ая-дузаан кезип, тооргу-киш өлүрүп кыштааннар. Чулук өйү кирип, маасталып кээрге, олар мургу долгап, чулук соруп, бо хемни өрү чоктааннар. Мургу-биле медээлежип, ырлажып чорааннар:
Муңгаралды чазып алыр 
Мургу долгап ойнаал, угбай, 
Аштаанывыс намдадып аар 
Айдан, бестен казаал, угбай.
Хемниң уну шыргайларны 

Шаг шаанда кончуг мөге бир эр чораан чүве-дир. Чоруп- чоруп кээр орта, бир ак өг көстүп турган. Аштаан, суксаан кончуг амытаның кедээр дагга барып, хайгаарап көрүп чыдып-тыр. Ол-ла көрүп чыдарга, кудуктуг өг болган. Кудуктан чылгы суггарар-даа кижи, өгден үнер-кирер-даа кижи чаңгыс кыс-ла кижи бооп-тур. Кайгал чүвең чүү боор, чылгыны хуңаап алыр-дыр дээш, чылгы суггарып турган уругнуң чанынга келгеш, уругнуң оң билээнден алган. Күжүр уруг шелерге, эриң эстей бер часкан. Эрниң оң талакы билээнден алгаш тыртарга, холунуң кежи сывырлы берген.

Азыраан малы-даа чок, дөрт хана самдар өглүг, үш уруглуг Мөге Шанажык деп кижи Аяңгаты, Чыргакы ол ынчаар көжүп чурттап чораан. Даа, Бээзи кожууннарга найыр-наадым болган черлерге бо-ла шүглүп үнер кижи турган. Ындыг боорга, байларның аңаа хөңнү чогу-ла кончуг; ону шүүлдүрбес дээш, олар хөрлеп, катап салып, канчап-даа турар дээр. Ынчап баарга, Шанажык улам эъди изип, улам маргыжып хүрежир, адаан дээш ана өлүр; аптара болган аңгайган хөректиг, узун, делгем- даа эр-дир. Ону уур аът-даа ховар. Буга каскан, улуг куда дүшкен черлерге хүрежир дээш, адап-сурап чадаг-ла чедип келир мөге турган.