сентября 2018

Хөндергейниң саттарынга Хайыракан деп шолалыг Бадый- Кара дээр мөге кижи чораан. Бир-ле катап Бадый-Кара өжээргээш, Сеңгин-Чаңгының ийи аъдын оорлап эккелген дээр. Сеңгин-Чаңгының эштенчилери аъттарны Бадый-Кара алгаш барып-тыр дижи берген. Ынчаар орта Сеңгин-Чаңгы он мегезин эдерткеш чорупкан. Олар аалдың адаанга ынча-мынча чоруп олурда, аалдың эр улузу арыгже дезипкен. Хайыракан аалга чааскаан арткан.
Сеңгин-Чаңгы өг чанынга кээп дүшкеш, өгге кирип кээп:
    ― Адын кымыл?—-деп, Хайыракандан айтырган.

Шаанда байлар ажык-кончаа сүргеш оол, кыс төрүттүнүп кээри билек-ле, келир үеде кудалажырының демдээ кылдыр «аас белээ» солчуп алыр турган. Бир ортумак бай кижи душтуктуг турган уруун аас белээ алган кижи мен дээш, улуг бай кижиге бээр дей берген. Уруу ынавайн турда-ла, ол улус уруун тудуп-шарып бергеш чорудупкан.

Алдыы-Ишкинде Кыс-Халыыр деп, шапкын хемде үскен кызаа кыйыг бар. Шаанда аңаа ашаан хозар кыс турган. Ол кыс бир катап кыйыг үстүнге турган аалдан бодунуң төрээн аалынче кажып баткан. Кашкан кыс кадыр одуруг кырынга чоруп орда, Алдыы-Ишкинни өрү чоктап олурган бээ кижи таваржы берген.
Бээзинге таварышкаш, корткан кыс чалым кырындан адаанда шапкын хемче халый берген. Халый берген туруг-чалым баарында ыяш будуунга ызырынгаш, оон баткаш тонунуң эдээ хөрүктелгеш, шапкын сугже кирбейн барган. Кыс сугдан үнгеш, ол чарыкче анаа кылаштап үне берген.
Бээ кижи тургаш:

Шаанда бир кончуг шыдыраачы эр ийи Ишкиннер аразында арт кырынга шыдыраа хөлдээш, баштайында боду-биле боду ойнап эгелээн. Ол хүн ынчаар-ла хүнзээн. Чүве-даа билдиртпес. Даартазында база-ла ол черинге шыдыраазын хөлдээш олурупкан. Дүъш соонда хөлде шыдыраа боду көжүп турар болу берген. Кежээ дүжүп, кызыл хүннеп чорда, чиңге шевергин салааларлыг кыс кижиниң холдары көстүп келген.

Шаанда Амбын черинден Баалай деп кижини кел диртип, ийи дүжүмет чоруткан чүве-дир.
Агартык деп сынның өвүрүнде Узун-Буттуг деп черде улуг куйнуң дужунга чоруп олура, ашак-даа дүже халааш, куйже кире берип-тир. Амбынның ийи дүжүмеди ону дилеп эгелээн: бирээзи куй аксынга кедеп туруп калган, эжи чырыткы кылып алгаш, куй иштинче кирип каан. Дүжүмет ол-ла ханылап кирип бар чоруурга, черже кирген чада бажы көстүп чыдып-тыр. Дүжүмет оон корткаш, дедир үнүп кээп, эжин эдерткеш, дедир-ле тутсуп каап-тыр.
Сөөлүнде Баалай амбынга боду чеде берип-тир.
Амбын олура:

Шаанда Амбын черинден Баалай деп кижини кел диртип, ийи дүжүмет чоруткан чүве-дир.
Агартык деп сынның өвүрүнде Узун-Буттуг деп черде улуг куйнуң дужунга чоруп олура, ашак-даа дүже халааш, куйже кире берип-тир. Амбынның ийи дүжүмеди ону дилеп эгелээн: бирээзи куй аксынга кедеп туруп калган, эжи чырыткы кылып алгаш, куй иштинче кирип каан. Дүжүмет ол-ла ханылап кирип бар чоруурга, черже кирген чада бажы көстүп чыдып-тыр. Дүжүмет оон корткаш, дедир үнүп кээп, эжин эдерткеш, дедир-ле тутсуп каап-тыр.
Сөөлүнде Баалай амбынга боду чеде берип-тир.
Амбын олура:

Шаанда кымыскаяк борбак кара, чараш-даа амытан чораан. Кончуг чараш кымыскаякты ол кадайланып алган. Кымыскаяктың кадайы ажылдавас, үнгүрүнге киргеш, ажы-төл төрээш, чыдып берген.
Бир катап эр кымыскаяк бай аал чанынга маңнап келген. Ол өгнүң чанында өл-ааржы чаткаш, кургадып каанын көрүп каан. Кымыскаяк чадып каан ааржыдан ызырып алгаш, маңнап ыңай болган. Өгнүң ээзи кадай ону көрүп кааш, шывык-биле кымыскаяктың дал ортузунче каккан. Ол үзүлгеш, чүгле оорга сөөгүнге артып калган.
Үзүлгеш, чүгле оорга сөөгүнге ызырынган кымыскаяк өөнге арай боорда калгып келген.

Шаанда Чөөн Саянны ажыр Иркутск хоорайже мал сүрүп чорудар улуг орук турган дээр. Ол орук амгы үеде дуглалып, аргыжылдан шуут уттундурган, ыяш-даш, оът-сиген дуглай берген.
Ол орук турар шагда Каа-Хем салчактарының бир ырак аалга куш чугаазы дыңнаар бичии уруг турган-дыр. Ол бичиизинде өг даштынга үнгеш, куштар алгы-үнүн дыңнап тура хүнзээр турган. Беш-алды хар чеде бергеш, куштар чүү деп аразында чугаалашканын билип чугаалаар апарган.
Бир катап өг чанынга хөй саасканнар шуугажы бергеннер. Бичии уруг ону дыңнааш, авазынга кээп чугаалап-тыр.

Куу куш бурганның ыдыктыг кужу дээр. Ынчангаш куу куштуң хонар чери безин буянныг арыг чер болур. Куу шагдан бээр ховар куш. Кууну өлүрүп болбас турган.
Шаанда Тере-Хөлге чурттап чораан Соруктуг-Дарган деп кижи эштиг куунуң бирээзин боолап каан. Эжи өлген кыс куу чайны чайладыр алгырып ыглап келген. Ол алгыра бергенде, ооң үнүн дыңнаан кижилерниң куйга-бажы адыяр, дыка-ла кээргенчиг турган дээр.

Шаг шаанда ол хемниң ады-сывы-даа чок турган. Ооң аксынга диленип-колданып чоруур кадай кижи чурттап чораан чуве-дир. Кадай хаш элик кежинден улуг-ла таакпы хөөдейи даарап алгаш, оозун улуг орук аксынга дытка азып кааш, аалдардан ааржы-саржаг диленип чоруй баар.
Күжүрнүң, бо кадай кижиниң, амыдыралының берге деп чүвезин эрткен-дүшкен улус билир апарган. Эрткен кижи бүрүзү-ле чанчыын кактап-даа тургаш, кадайның дытка азып каан хөөдейинге шымчым-даа таакпыны уруп эртерчүве иргин.
Чыргакыда ол хемниң аксын ынчангаш Куряктыг-Аксы дээн дээр.
Кыс-Халыыр