сентября 2018

Хан-Дээрниң Биче-Чинчилииниң бир талазында Куй-Даш деп чер бар. Ол черниң куюн аксындан бакылай бээрге, хөлчок ханы. Ооң алды-чеди метр ханызынче кире бээрге, дош бар. Сугнуң дамдызы куй ханаларындан сыстып дамдылап турар. Ол куйнуң иштинде чудук чадаландыр салгылап каан. Сөөктер-даа бар. Чайын аңчылар ол куйга чеже-даа эътти суп каарга, көңгүс олчаан чыдар. Ооң иштинге кире бергеш кижи дидирей бээр. Ол чернин кую ол хире ханы боорга, Куй-Даш деп адаан. Куй-Даштың куйлуг чадырының баары суглуг. Ол ооң үстүнде ырак эвес бир километр хире черде тулаалыг хөлден агып баткан.

Шаг шаанда ол черниң улустарын кадагааты34 дээрбечи шериглер келгеш, үптеп туруп берген. Бир чатчы35 кижи улу сөөгү ушта казыптарга, Бай-Тайга кырынга кара булут диргелип келгеш, даш долу чаггаш, ол дээрбечилерни чылча шаап каапкан. Ол черге кижи сөөгү хорумналган, ынчангаш Хемчиктиң солагай талазында Тээлиниң адаа дужунда кезек шатты Көп-Сөөк дижи берген.

Шаг шаанда бо черге алды бошка чораан чүве-дир. Оларның бирээзи Оонашка деп кижи Эжен хаанга бараалгаар дээш,
 
Бээжинге чеде берип-тир. Хаанга хаалгачыларын дамчыштыр бараалгаан.
    ― Чүү кижи сен?— деп, айтырган.
    ― Таңды Тывазындан келген кижи мен — дээн.
    ― Ындыг болза, даарта кел — дээш, чорудупкан.
Бошка даартазында кээп бараалгаан.
    ― Чүнү хереглеп чоруур кижи сен ынчаш?— деп айтырып-тыр.
    ― Мен Тываның бошказы кижи мен, меңээ эрге-дужаал кылдыр демдектен хайырлап көрүңер — деп-тир.

Шаг шаанда Элчигениң Барыын хүрээге моол, тыва Көгей-Сынының дугайында үш чыл иштинде, маргыжып келген дээр. Ынчап турда Элчиген дуганның кыйыы-биле тарбаган маңнап эртип-тир, дуган бажынга хайыракан ыт ышкаш будун көдүрүп алган туруп-тур.
Бо чүү мындыг чүве болду дээш, моолдар Чалгынза гегенни32 чалап эккеп-тир. Чалгынза геген ном ажып көрүп олуруп-олуруп:
— Дириг амытаннар дуган таварып чоруп турарын бодаарга, Көгей-Сыны саптактыг33 чер-дир, ол Тываның чери-дир, ону былаашпаңар, багай чүве болур — деп чугаалаан.

Шаг шаанда тывалар Көвей-Арызынга чурттап турган чүве-дир. Бир-ле катап часкаар Ловаан деп ноян Көвей-Арызынга келгеш, көктешкилиг дадаазын хептиг улусту оон барыын талакы Нарынче көжүрүпкен чүве-дир.
Он шаа хонуп чорда, Соржу-Лама деп кижи келгеш, «Көвей-Арызынче дедир көжер» деп чарлык бооп-тур. Демги улус каш-ла хонгаш оон дедир көшкен. Аңаа чеде бергеш, Көвей-Арызын демги Соржу-Лама баштай дагаан. Ынчангаш оон бээр ол чер бистиң чуртувус бооп арткан чүве дээр. 
Кыс-Халыыр
 

Алдан-маадырларны Моолдуң Улаастайга шаажылааш, «бо тывалар моон соңгаар төре херээнге удурланып кежээлевезин, ырмазы сынзын боларның» дээш, оларның баштарын тевелерге чүдүргеш, оларның турум чуртунга эккеп арттар, даглар кырынга аскылаан.
Амгы Алдан-Маадыр суурнуң артында көк дагның кырынга оларның баштыңчыларының баштарын аскылаан. Ынчангаш ол дагның ады Кижи-Баштыг болган.
Кыс-Халыыр
 

Ол шагдан бээр ам дөрт ада үези эрткен. Шом-Шум, Улуг-Уру деп черлерге Борбак-Сат, Кара-Чода деп чок дээн эрес кайгал эрлер чурттап турган чүве-дир. Ээн, кадыр-кашпал черлер боорга, аңаа кижи-даа чурттавайн турган. Байлак болгаш хостуг-шөлээн оран боорга, ол ийи эр аңаа турлагжып, боттарының эрес кайгалынга, мөге-шыыраанга менээргенип, тамчык-шөлээн чурттап туруп-турлар.
Тыва чурту ынчан кыдат чазак чагыргага турган чүве-дир,

Ийи катышкы аңнап чораан чүве-дир. Олар одагга келгеш, өлүрген аңының эъдинден ок тып алганнар. Ок угунда-ла күдээзинии болган.
Күдээзи олургаш:
― Мээң боом огу ышкажыл бо, катым — деп чытпыже:
― Бо Каңгылаарга чежени каңгылатпаан чүве дээр сен мени, оглум •— дээш, ашак шымдай-ла окту эът-биле кады боскундува ажырыпкан. Үлежин бербес дээш, каты кижи харамнанганы-ла ол боор. Ынчангаш ол черни Каңгылаар дээн чүве дээр-ле болгай.

Актыг чарынчы кижи оор чарынчы кижини сүрүп чоруп олурган. Актыг чарынчының чарнынга оор кижи ону билгензиг, оруун будап чоруур кылдыр дүшкен. Мээң сүрүп олурарымны билип чоруур база чарын салыр кижи-дир бо, ындыг эвес мону кажарлаар-дыр деп, актыг чарынчы боданган.
Ол бөргүн, тонун, идиин дедир кедипкеш, аъдын дедир эзертээш, дедир мунупкаш, кезек дыштанып орган.

Алдыы-Ишкинге ачамның адазы Имандай дээр кончуг игилдээр чылгычы кижи чораан. Ооң игилдээрин дыңнаар дээш кайыын-даа кижилер аян-чорук кылып чедип келгилеп тургулаан.
Игилчиниң бир онза чүвези – янзы-бүрү, омак-хөглүг, хоюг-уян аялгалар-биле кады, мал-маган болгаш өске-даа амытаннарның алгыржырын ол-ла хевээр ойнап келир кижи чораан дижир чүве.
Игилинге көшкен аалдың малын сүрүп бар чоруурун, кижилерниң мал-маган хай деп алгыра кааптарын, хой, өшкүнүң болгаш анай, хураганның алгыржырын олчаан-на дыңналдыр ойнап келир кайгамчык кижи чораан дээр болгай.