сентября 2018

Чаа, эрте бурун шагда чүвең иргин. Буга-Кара аъттыг Аңчы-Кара Мелдир Улуг-Кара хем чурттуг чүвең иргин. Аг-шериглиг-даа, азыраан малдыг-даа кижи туруп-тур эвеспе.
Аг-шериин эдерткеш, Арзайтры тайгазының арты-иштин кезип, аңын аңнаар ашак-тыр.
Бир-ле катап аг-шериин эдерткеш, аңнап чоруп каан чүвең иргин.
Ол аңнап чорааш, аштап-суксап, азып-тенип, тын девичеп, та кажанга, та чеженге чоруп келген чүве.
Ол ынчап чоруп чорааш, бир бедик черге үнүп келирге, бичии көк шык чер чыдып тур эвеспе.

Шыяан ам, эрте шагның эктинде, бурун шагның мурнунда, Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула тей турар шагда-даа чүвең иргин ийин. Арга-дашка деңнеп хап орар ала-була чылгылыг, хорум-дашка деңнеп хап орар хоор-ала чылгылыг, узун дурттуг шилги аъттыг, үш кыстыг, балдыр-бээжек оолдуг, кырган кадайлыг, алды кулаш аргамчылыт, адыр ыяш уруктуг, Эгер, Казар ийи ыттыг, алды каът ак энчек чонактыг, аргай-көргей эзерлиг, кызыл өзек кымчылыг, кызыл сөөскен даңзалыг, куу хаш таакпы хаптыг, көктешкилиг чүгенниг, хүлбүс, мойнаа узун-дынныг, Ак-Хая, Куу-Хая чурттуг Аксагалдай ашак чурттап чоруп-тур эвеспе.

Чаа, эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда чүвең иргин.
Чиңге-Кара хемниң аксын чурттаан ийи өскүс оол чораан.
Тос эртемниг тос алышкы улус иргин.
 - Че, сен тос эртемниг тос алышкының тос эртеминге өоренип алгаш кел – дээн.
Ол дуңмазын ол улус эртеминге-даа өөретпейн, суг устуруп, паш паштадып туруп берген.
Ол аразында ажылдап турда, үш чыл болган.
Шаяан, ол ажылдап турда, хол-буду хорлап, одурлуп, кандыг-даа эртемге өөренмейн, үш чыл болгаш, дедир чоруй барып-тыр.
Акыларынга келгеш:

Эрте-бурунгу шагда
Нарын-Чиңге-Хемни чурттаан
Эрниң эрези Эрелзей-Мерген,
Харагалзай-Мерген ийи алышкылар
Чораан чүвең иргин.
Харагалзай-Мерген хазы
Нарын-Чиңге-Хемниң бажын чурттап турар,
Кулузун кула аскырлыг,
Чолдак кара дуранныг чүвең иргин.
 

Барыын дипти эжелей төрээн Малчын-Эге хаанның албатызы Чылаан-Долаан-Оорганы чурттаан, чүс сезен бир харлыг Элестей ашак чораан чүвең иргин. Малы бажын ашкан, эди эктин ашкан, ажы-төлү чок ирей, кадай чораан чүвең иргин.
Бир-ле эртен Элестей ашак Болчатылыг-Бора-Тейниң кырынга үне халып келгеш, малын ончалап олуруп-тур эвеспе. Өвүрүнче көөрге, өле чылгызы сыңмас, арызынче көөрге, ала чылгызы сыңмас бооп турган-даа чүвең иргин.

Эртенгиниӊ эртезинде,
Бурунгунуӊ мурнунда     
Артыштыг ала таңдыныӊ 
Баарын чурттаан,
Эдилээн эди эктин ашкан,
Малдаан малы бажын ашкан, 
Мурнай төрээн дуӊмазы чок, 
Соӊнай төрээн хазы чок, 
Боттарындан төрээн ажы-төлү чок 
Алдан харлыг Алаадай ашак, 
Чеден харлыг Челээдей куяк деп 
Кончуг бай ирей-кадай 
Чурттап чоруп-тур оо!
Хорумунче деӊнеп-шиӊнеп хавырар 
Хорум түмен козур-кара тевелиг, 
Арызынга деӊнеп-шиӊнеп 
Олчазын көөр 
Ала-була чылгылыг,
Өвүрүнче деӊнеп-шиӊнеп

Эрте шагныӊ эктинде,
 Бурун шагныӊ мурнунда,
Эдилээн эди эктин ашкан,
 Малдаан малы бажы ашкан,
Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Белин эжелей чуртаан,
Үстүү оранда
Алдын-Ноюн дуӊмалыг,
Тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өргээлиг,
Эжииниӊ аксынга
Демир сандан баглааштыг,
Улуг Хамбаре,  биче Хамбаре
Ийи ыттыг,
Улуг Хамбилек, биче Хамбилек
Ийи дайзынныг
Эрниӊ эрези Хан-Хүлүк
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Бир чарыы ак хая,
Бир чарыы кара хая бооп бүткен.
Үжен кулаш дурттуг,

(Монгуш Сазыг-Хунаевич Хүргүл-оол ыткан)

Чаа, Хаан-Төгүлдүр деп эрес эр-даа чораан чүвең иргин.

(Монгуш Байлан Санчыович ыткан)