сентября 2018

Аастыг эр чугаалажып болбаан,
Арынныг эр удур көрүп болбаан, 
Эгинниг эр көржүп болбаан, 
Хөөкуй-Кара чоруп-тур.
Эринниг эр чугаалажып болбаан, 
Эгинниг эр тутчуп болбаан кижи иргин. 
Эзеӊгизин үнерде эргингилеп үнер,
Туӊ дээн думчуктуг,
Даӊ дээн дурттуг,
Дапсы-Карала аъттыг чүве-дир.
Кара малдыӊ бажын сывырып бээр, 
Кадыг чүвениӊ бажын сып бээр, 
Кедергей-Сарыг кыдаттыг чүвеӊ иргин. 
Хөвеӊ-Сагаан деп иелиг,
Торгун-Чүзүн деп дуӊмалыг чүвеӊ иргин. 
Хөөкүй-Кара дээрге 
Эктин ашкан эттиг,

 (Монгуш Байлаӊ Санчыович ыткан)

Эрте шагның эктинде,
Бурун шагның мурнунда,
Сүт-Хөл шалбаа турар шагда,
Сүмбер-Уула тей турар шагда,
Ирт-сергениң мыйызы ирип дүжүп,
Шары-буганың мыйызы чарлып чаштап
Турар шагда чүвең иргин.
Арзайтының өвүр талазы чайлаглыг,
Арзайтының ары талазы кыштаглыг,
Эртен болза эртен болган,
Кежээ болза кежээ болган
Кырган ада-иелиг,
Кажыр кара дастың
Чүү-биле чүглеп туруп кылган,
Аткан чүвезин чазып болбас
Алдын хожуула октуг,
Алдан бир адыр мыйыстыг
Бора-Хүлүк аъттыг,

Шаӊ-Хаан чүс сес кадынны алырга-даа,
Ype-төл чок болур мындыг болган.
Адактыӊ сөөлүнде
Ак-Ойда саадаан ачылыг башкызынга
Барып авырал кылырга:
—     Барыын чүкте чурттап турар 
Пат-Патпалчын хаанныӊ
Даӊгыназын чалап алгаш, тейлээр болза,
Ам үpe-төл үнүп болур-дур – дээн. 
Ара-албатызын бөлүп эккээрге,
Ынаар чедип шыдаар кижи чок бооп-тур эвеспе. 
Ынчап турда, чыып алган ара-албатызы 
Тарай берген соонда,
Хырайланган кызыл дилги кежи бөрттүг,
Ушпа кырган ашак кирип келгеш,

 (Монгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунаевич ышкан)

Бүдүү билирге бурган дег,
Бүргеп чаарга дээр дег,
Эргил-Сендил кадынныг 
Найгы-Майгы маадыр чоруп-тур. 
Улааты-Мерген халыг,
Улаан-Сайын чеңгелиг,
Сес азыглыг Улуг-Шилги аъттыг,
Алды азыглыг Биче-Шилги аъттыг, 
Ууттунмас улуг малдыг,
Ууттунмас улуг эттиг чүвең иргин. 
Найгы-Майгы маадыр 
Ай-хүннүң херелин базып тургаш кылган 
Алдан ала өгнүӊ иштинде 
Олуруп турар чүвең иргин.
Боду Богданың өө деп өгнүӊ иштинде 
Күдээлеп хөлестеп чыдар чүвең иргин. 
Ууттунмас улуг эдин,

Шыяан ам!
Калбак чүве хадып,
Борбак чүве чуглуп,
Ирт-серге мыйызы ирип-дүжүп,
Хуна-серге мыйызы куртуп-дүжүп турар шагда,
Сүмбер Ак-Уула сүүр тей турар шагда,
Калчаа далай кара шалбаа чыдар шагда,
Эринниг чүве чугаалажып болбас,
Эргектиг чүве атчып болбас,
Чарынныг чүвениң алдынга дүжүп көрбээн,
Чаактыг чүвеге чаргызын алзып көрбээн,
Чиңге-Кара хемниң аксын эжелей чурттап турар,
Тос каът шил бажыңныг
Мөге Шагаан-Тоолай деп
Эрниң эрези эр чораан чүвең иргин.
Кара саар идиктиг,

Шыяан. Эртенгиниң эктинде, бурунгунуң мурнунда, буга-деге мыйызы буступ дүжүп турар шагда, те мыйызы дээрге шаштыгып, тевениң чолдак кудуруу черге дѳжелип турар шагда чүвең иргин. Муң кара хойлуг, муң кара чылгылыг, ужа тура кылаштап турар оолдуг, Сайын-Куу кадынныг, эди эктин ашкан, малы бажын ашкан, бир узун чорук кылырда малын малдаар, бир узун чорук кылырда аңын аңнаар, карыш-кулаш хаайлыг Калчан-Шилги аъттыг Күре-Хевек деп эккер эрес эр-даа чораан чүвең иргин. Күре-Хевек малын малдап, бир узун чоруун кылгаш, аңын аңнап, бир узун чоруун кылып чоруп берип-тир эвеспе.

Коңгар-Баадай 
Эге-Дугураан кадынныг,
Тайга сын дег Айдыӊ-Кыскыл аъттыг чүвең иргин. 
Аъттыг кижини аъды-биле,
Ыттыг кижини ыды-биле сыырар,
Эзер, казар ыттыг чүве-дир.
Үстүүртен чаңнык дыынмас,
Алдыыртан четкер халдавас
Тос каът малгаш кара бажыңныг чүвези-дир.
Түмен кижини сүрээдедир көөр,
Муң кижини кызырады көөр,
Аяк дег ала карактыг,
Черниң аңын черге кырар,
Сугнуң аңын сугга кырар,
Экер эрес, эрээн кишти эрнинден кылдыр кожар, 
Кара кишти караандан кылдыр кожар,
Эки эрлик чүве-дир.

Бурган Ѳвүштүг, кара аъттыг Кара-Кес-Халбаадыр ашак чүвең иргин, кырган кадайлыг, Кызылыыр тайга кыштаглыг,  Шиигтиг тонаа чайлаглыг, оол, херээжок, уруг-дарыг чок чурттап чораан иргин.
Бир-ле хүн:
̶ Мен-даа кырыдым, кадай, хеймер адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып алыйн дээш, ам даарта Хан-Буудай дээрзи-биле адыг-тудуг, адаан-мѳѳрей кылып чоруур мен – дээн чүвең иргин.
Кадай олургаш: