сентября 2018

Эки шагның эктинде,
Багай шагның бажында,
Эргектиг эр атчып болбаан,
Эргектиг эр тутчуп болбаан,
Арынныг эр удур көрбес,
Аастыг эр чугаалажып бүтпес,
Эрниң эрези Каңгывай-Мерген дээрзи
Чораан чүвең иргин.
Каңгывай-Мерген дээрзи
Каран-Чүзүн кадынныг,
Каран-Чүзүн кадыны —
Дөртен сес кожалаңныг,
Чээрби дөрт маганалыг,
Айның, хүннүң сергемчизин базып турар,
Докулчак ак өргээде
Саадап турар чүвең-даа иргин эвеспе.
Каңгывай-Мерген боду —
Кызыл торгу көдүргелиг
Бора өргээзиниң иштинде,

Бурунгунуң мурнунда шагда, буга мыйызы буступ дүжүп турар, Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турган шагда Каңгай- Кара аъттыг Хайырты-Кара деп кижи чораан.
Кара-Мөге дуңмалыг, Аксагалдай-Сайын хавырыкчылыг, кырган бир иелиг-даа чүвең иргин ийин.
Бир айда Арзайты-Кара чуртун эргиир, аар ийниң аңын «Айт» дээш, бээр ийниң аңын «Айт» дээш, аңнаар Хайырты- Кара деп кижи чүвең иргин.
Кайнаар-даа барбас кижи чүвең иргин ийин. Арзайты-Кара чурттуг-даа чүвең иргин ийин (ол үеде кадайы чок кижи - тоолчунуң тайылбыры).

Эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, тевениң чолдак кудуруу черге сѳѳртүнүп турар, тениң эңмек мыйызы дээринге шаштыгып турар шагда Арзылаң-Ала тайганың, аар ийин чурттаан, кѳшке болган кадыр хавактыг, хѳлчүк бол¬ган ала карактыг, хавааның он алды сыгыы он алды кырлаң чоога болган, хүнүн манаан, хүүрээн даянган ушпа-турба чѳнүк иелиг, хачылаңнаан кадыр кулактыг, каң-болат дѳрт дуюглуг Демир-Шилги аъттыг Тевене мѳге деп эрнңц эрези эр-даа чурттап турган чүвең иргин ийин.

Шыяан ам. Сүт-Хөл шалбаа Сүмбер-Уула тей турар шаанда, Сүрүн далай шалбаа турар шаанда, Чиге-Башкы чуртту эжелей төрээн Далай-Бизен-Хаан чурттап чораан.
Ара-албатызы-даа, бар-чок чүвези чок, дески бай хаан чораан иргин. Хин-кадак дагылгалыг, хилиң-маңнык чуруктуг Калбак- Хая чурттуг чүвең иргин.

Чаа, эки-ле шагның эктинде,
Багай шагның бажында 
Далай-Байбың деп хаан 
Чоруп чораан чүвең иргин.
Адаанда алдан дүжүмет албатылыг,
үстүнде үжен дүжүмет албатылыг,
үнген-кирген улуска эжик көдүрүп бээр 
Алдан бир хаа-шилбийлиг-даа чүвең иргин.
Бир эртен улуг игилин тыртып каарга,
үстүнде үжен дүжүмет чыглып турган чүвең иргин. 
Чаа, үжен дүжүмет, алдан дүжүмет:
- Бисти чүге хаалдырдыңар, чыылдырдыңар? - деп
Айтырып турган чүвең иргин.
- Чаа, Кара-Хаяны, Какпак-Хаяны Шырыын, шынгыы дагып кэер дээш,

Тозан харлыг Тоӊгаадай ашак,
Чеден харлыг Чеӊгээдей куруяк чоруп-тур. 
Ашак-кадай ууттунмас улуг малдыг,
Ууттунмас улуг эттиг чүвеӊ иргин.
Шыяан, ашак биле кадай:
«Ону чиир оглувус бар эвес,
Ону чиир кызывыс бар эвес»— дээш,
«Улуг хүреӊ бугавысты соп чиили, ашак»— деп, 
Кадай чугаалап-тыр.
Инектиӊ баштыӊы улуг хүреӊ буга 
Тозан кулаш дурт сынныг буга бооп-тур. 
Буганы он беш хонукта соккаш,
Дөгерип ап-тыр, ашак-кадай.
Ашак биле кадай буганы 
Бир чылдыӊ дургузунда 
Амыдырап чип кээп-тир.

Шыяан ам,
Эрте шагның эктинде,
Бак шагның бажында чүвең иргинем.
Чиңгис чуруп,
Чиңгирти чуглуп турар шагда чүве-дир.
Ирттиң мыйызы ирип дүжүп турар шагда,
Кошкар мыйызы хоорлуп дүжүп турар шагда-даа
Чүвең иргинем ам.
Ыттың думчуундан
Үс агар шагда чүвең иргин ам. 

Шыяан ам,
Эртенгиниӊ эртезинде,
Бурунгунуӊ мурнунда,
Буганыӊ мыйызы буступ дүжүп,
Тениӊ мыйызы дээринге шаштыгып,
Эки шагныӊ эктинде,
Бак шагныӊ бажында,
Дөӊгелчиктиӊ бажындан
Дөрт өӊ чечек үнүп,
Дөӊгүр инектиӊ бажындан
Мыйыс үнүп турар шагда чүвеӊ иргин.
Кара-Хемниӊ унунга
Эт дээр эди-даа чок,
Мал дээр малы-даа чок,
Ядыы-түреӊги ирей-кадай
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Эртен болза, эртен болу берген
Кежээ болза, кежээ болу берген,
Алдан харны ажып,
Чеден харга чыгай берген

Шыяан, эртенгиниӊ эртезинде, бурунгунуӊ мурнунда, Каӊгырай-Кенгиргей кара тайганың баарынга Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи уруглуг, эди эктин ашкаш, малы бажын ашкан Караты-Хаан чурттап чораан чүвеӊ иргин.
Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи уруу бир ай ойнаар, бир ай удуур, дыштаныр, чүвеӊ  иргин.
Шыяан, бир-ле катап Бокту-Кириш, Бора-Шээлей ийи угбашкы бир айныӊ ʏжен хонуунда ойнап-ойнап келирге, ада-иезиниӊ аал-коданында «куйт» дээр кускун чок кылдыр олчалап-чаалап апарган болуп-тур.
Чежеге чедир ээн чутка турур боор, аштап-суксап-даа берип-тирлер эвеспе.

Шыяан ам!
Эртенгиниң эртезинде, 
Бурунгунуң мурнунда
Чиге соңгу чүктен бады келген
Элдиг-Кара хемниң белдирин чурттаан,
Эктин ашкан эттиг,
Бажын ашкан малдыг,
Назын дѳгүп, кырый берген,
ϴзен-Кула аъттыг,
Сулаапай дег кадайлыг,
ϴкендей-Мерген ашак
Чурттап турган чүве-дир эвеспе аан.
ϴкендей ашак аныяк чораан шаанда,
Үстүү сагында 
Үжен улу сиилип кылган,
Алдыы сагында
Алдан улу сиилип кылган,
Кадыг кара чалыг,
Хан хожуула октуг,
Тос чүстүг кара дуранныг,