сентября 2018

Эртенгиниң эртезинде,
Эңге-тайбың турар шагда,
Ак-Хемни чурттаан
Туман-Кыскыл аъттыг
Мөге Баян-Тоолай ашак
Чоруп-тур эвеспе.
Ажы-төлү чок, кырган кадайлыг,
Эди, малы бажын ашкан,
Ол малының онча-даңзызын
Ак-Хемниң бажында
Улуг ак тайганың кырындан көөр
Ашак чүвең иргин.
Бир-ле хүн ак тайгазының кырынга
Үне бергеш,
Малының онча-даңзызын көрүп олурарга,
Чиге соңгу чүкче көрүнген
Узун ховунуң ужунда
Дээрде шаштыккан улуг кара доозун туруп-тур.
— Бо черде чаа-дайын бар эвес,

Эртенгиниӊ эртезинде, 
Бурунгунуӊ бурунгузунда,
Эки шагныӊ бажында.
Шаг-дип бүдүп турар шагда,
Шагжыы-Түмей бурган номнап турда.
Бир-ле черге,
Бажында ак тайгалыг.
Баарында сарыг чалым-хаялыг,
Кадыр кашпал хем турган.
Сарыг чалым-хаяныӊ ортузунда
Чаӊгыс ыргай бар чүвеӊ иргин.
Хемниӊ бир талазында
Амылыг чүве эртпес
Шыргай арыг турган чүвеӊ иргин.
Чаӊгыс ыргайныӊ ортузунда
Эргек бажы дег,
Борбак урузу бар.
Соӊгу чүктен хат кагарга,
Мурнуу талазынче ужар чазып турар,

Шыяан ам!
Эрте бурунгу шагда 
Чүвеӊ иргин ам.
Шил-Тайга, Шилен-Тайганыӊ
Баарын эжелей чурттаан, 
Далай-Байбыӊ хаанныӊ 
Ара-албатызы болур, 
Чиӊге-Кара-Хемниӊ аксында, 
Алдан харлыг Алаадай,
Чеден харлыг Челээдей 
Ирей-кадай
Самдар кара чадырлыг,
Каш өшкүлүг,
Кыйбык-кара белиг 
Чурттап чораан иргин. 
Челбээдей ашак 
Каш өшкүзүн кадарып,
Оозунуӊ сүдүн ижип,
Өрге-күскезин дузактап 
Чип чораан бооп-тур.
Алаадай кадай бир эртен 
Туруп келгеш:

Шыяан! Шил-Даг, Шилен-Дагны чурттап турар Далай-Байбың-Хаан деп хаан турган чүмең* иргин.
Чүс сес хуулгаазынны хуулгап турар Сай-Тоюң кадынныг-даа чүмези иргин.
Кара хөлдүң кыдыында оъттап турар алдан ийи адыр мыйыстыг, үш куспак кудуруктуг, үш илиг дүктүг, алдан кулаш дурттуг Бора-Хөл аъттыг-даа чүмези иргин ийин.
Шил-Даг, Шилен-Даг чуртунда алажындан ала-яндан* ыяштыг-даа, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак суглуг-даа чүмези иргин ийин.
Өвүрзүнде чиңнеп хавырар өле-булалыг-даа, арызында чиңнеп хавырар арбын-түмен алалыг-даа чүмези иргин.

Он сес азыглыг Бора-Хүлүк аъттыг, Арзайтының аар ийинге сыңмас ала-була чылгылыг, Өвүрзүнге сыңмас өле-була чылгылыг, Аңгылава угбалыг, Аваа-Чечен дуңмалыг Анан-Даваа чораан иргин.
Аңгылава угбазы олургаш:
- Сээң ээн өөңнү ээлеп, азыраан малыңны карактап олуруп деп чүве берге-дир. Меңээ ойнап орар кылдыр алдайның кара кижин тудуп эккеп бер - деп-тир.
- Херээжен кижи сен ойнаар хамаан чок, богданың бора дүктүг албаны-дыр ол  деп-тир.

Бурунгунуң мурнунда,
Эртегиниң эртезинде,
Черниң аңын черге кырар
Сугнуң кырын сугга кырар
Эрниң эрези Алдын-Чаагай деп эр чораан.
Аңгыр-Чечен деп кыс чангыс дунмалыг,
Аваа-Чечен деп чаңгыс угбалыг чүвең иргин.
Аваа-Чечен деп эки угбазы
Ада-иезинден чарлырда
Алды харлыг турган,
 

Шыяан, эртенгиниң эктинде, бурунгунуң мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда чүве ыйнаан.
Арзай-Карзай тайганың артын, Ак-Хемниң аскын чурттаан, Аңчы-Кара деп ашак чоруп-тур. 
Шыяан, ол ашактың ажы-төлү, алган кадайы, азыраан малы-даа чок. Чүгле чаңгыс Алдын-Сарыг аъттыг, мындыг ашак иргин.
Демги ашак ол ынчап чурттап чорааш, Арзайтының аңын- меңин өлүрер. Ооң кежин идик-хеп кылып аар.

Шыяан ам,
Эртегиниң эртезинде,
Бурунгунуң мурнунда,
Бо төре бүдер шагда,
Бурган башкы номнаар шагда,
Эрниң эрези, оолдуң омаа
Алдын-Кургулдай сайын эр
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай дээрзи
Ай, хүн херелдиг аныяк чараш кадынныг,
 

Шыяан ам, 
Бурунгунуң мурнунда, 
Эртенгиниң эртезинде, 
Эңге-доңга шагда, 
Эки шагның эктинде, 
Бак шагның бажында чүвең эргин.
Алдай-Буучу деп ашак 
Чурттап-даа турган чүвези эргин. 
Хүүртүң-Кызыл тайгазынга
Та чеженге, та кажанга чурттап келген чүве.
Кадынындан ачы-үре деп чүве черле үнмээн иргин.
Ашак үш чүс харны чаштап келгеш,
Боданып олуруп тур.
Кадынында ачы-үре чок канчаарыл деп.
Бир айның үжен хонуунда,
Ийи айның алдан хонуунда
Үш айның тозан хонуунда
Боданып келген.

Морзук суг ижер деп чорааш, хем кыдыынга Бугага ужуражы бергеш шоодуп, каттырып-ла эгелээн.
   – Бо чүү, кандыг адам, элдептиг, каттырынчыг амытан сен! Бажы калчан, карактары алараңнаар, думчуу шүжүлээн, артында-ла чүзүнү чок. Дүрзү-түрүзүн оскундур семирип алган, сиген тырып каан барба-ла – дээш, чер дырбап, кара баары каткыже каттырып, чуглуп туруп берген.
   Буга Морзукту ыыт чок көрүп туруп-туруп: