Бир чеди чаштыг оолдуң авазы өлген иргин. Оон ол оол чээрби беш харга кээп алгаш, мээң авам кайда барган деп, авазын дилеп чоруп каар.
Дээ оранга баргаш, авазын дилеп чоруп турарда, янзы-бүрү кижилер таваршыыр. Сугда эштип турар, дагдан чуглуп бар чыдар, көвүрүгнен кежип албайн турар, улуг тамыда кирип калган килинчектенип турар дээн ышкаш көвей кижилерге таваржып, ол кижилерниң шуптузун чыда туткан, балды туткан кижилер кадарып манап турар иргин.
Алды чүүл бойдус бар. Агаар, кей, суг, күн, довурак, ыяш ол бүгү бойдустар аразында кини-баары-биле холбаглыг болур. Кижиде база мага-бодунда ындыг ыяш, суг, довурак, агаар, кей деп бойдустар турар. Кижиниң ол бойдустары чер, делекей-билен харылзажыр. Кандыг-бир чоруктан, чижээлээрге, мен суг олуттуг болса, от-биле кайы-хамаанчок бактажыр болса, бодум бужартаар, азы одум бужартаар шиңгии.
Эрте бурун шагда бистин бо делегей хөрүзүн доозкжг довурак деп чүве чок суг далайнан шыптынган чыдар турган иргин. Ол үеде хурмусту дээр Халбынгаа деп кушту делегей куду чорудуп тур. Ол куш үш мун чаүты чажаар куш чүвези иргин. Бир мун чыл болгаш бир чумурга үндүрер куш иргин. Делегейни дескиндир ужуп турган, ужуп турган бир мун чыл боп чумургалаар өйү кээп тур.Оон арга чок боп кээрде бодунун чүүн чулуп суг далай кырынга чада каггаш оон кырынга чумургалаан иргин.
Дываажаңның ораны деп чер бар. Ол кандыг черде турарын билбес мен, ону чыргалдың ораны дээр. Аңгаа барган кижи чыргаар. Мен бодап турарымга, ол Дыважаңның ораны деп чүве улуг бурганныг, улуг чүдүлгелиг оран деп билир мен.
Хурмусту, Хайрахан, Бай-Алдайым деп Хурмустуну аайтыр. Бай-Алдайны Хурмусту деп күндүлеп адаар.
Чаш оолдарны база ынча деп аайтыр чүве диик: “Хурмустунан курут ап чиир улуг чалыы бол” дээр. Ол дээрге, “Узун дурт-сынныг өзүген оол бол” деп йөрээп аайтып турары ол. Хурмусту өртемчейни чаяаан. Бурган багшы ону номнаар. Ону номнаарда, кижи өлүр, төрүүр, кыш, чай болур деп номнаан.
Кижи кырывас турган дээр. Унуун ынчангыже Эрликтиң хааны кээп, кижи-биле чугаалажыр. Сен кырыыр ужурлуг, өлүр ужурлуг сен дээр. Сен кырыырда, мен кээп алыр ужурлуг мен дээрге, кижи ‘ынчалса, мен барайын’ деп Эрликтиң хаанынга аайтыр иргин. “Сен кыгырар шааңда, меңгээ медээ бээр сен. Кандыг-бир темдек билдирер сен. Ол шагда мен келир мен” деп тур. Кижи чоруп турар, чоруп турар. Ынчангыже, дем кижи кырааш, даман-даяа аарып, саргып чоруур иргин. Ынчап тургуже, бир күн Эрликтиң элчизи кээп тур. “Сени Эрликтиң хааны эккел диди, ам келир шааң болду” дээр иргин.
Курбусту удуп турар. Үжен чыл болгаш оттуп келирде, демги Чаагай-Чакпаны өлүп калган. Дүжүнде Чаагай-Чакпан үжен чыл чурттаан. Чаагай-Чакпанны дээрнин дүжү деп шинжээчилер көрген.
Дээдис үш каът деп аайтыр. Бурунгуда алдыы оран, ортаа оран, үстүү оран деп үш болур. Алдыы оранны эрлик ораны дээр. Өлген кижи ынаар чер куду кире баар.
Кандыг-даа кижи көөрде, көрүп туруп калыр ындыг чаагай кижи. Чеже муң кижи кулаштап чоруурда, дээ кижиниң кулаанан ыш үнүп турар. Унуун ам кандыг-даа бедик сүмеден кирерде одагалыг бөргү таазызынга ойнап дээп турар. Ындыг чаагай дурт-сынныг кижи.
Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда Сүт хөл чылбак чыдарда, Сүмбер уула межелик межелик турар шагда Сооктун хааны билен Изигнин хааны ийи күш шыдалын көржүүр боп тур. Сооктун хааны:
-Мен тос хонукта бо донгулак делегейни дош кылдыр дооруп кааптайын, сен эргизип шыдаар сен бе? деп дур. Изигнин хааны:
Манзышири бурган бо делегейни оран чокче чуглуп бадарындан камгалаар дээш пага боп хуулуп алгаш делегейни ооргазынын кырынга каггаш баартактанып чыдып алган.Ол пага ооргазы шылап ында хааяа шимчээрде чер шимчеп айыыл халап болур ужуру ында дивейикпе.
2005 чылдын күзн 10 ай 03-те Ак хемде чуртап олурар Хойт Дамби оглу Тонмуттан бижип алдым / Г. Золбаяар чыып бижээн