сентября 2018

Шаанда Кыдаттың Богда хааны оол уруг моол кижиден төрүттүнерге, чаңгыс лаң-биле шаңнап турган, кыдат кижиден төрүттүнерге, үш лаң-биле шаңнап турган. Моолдуң Амыр- Санаа, Шыдарбан, У-ноян деп улус аңаа удурлангаш, кыдат чагырганы дүжүрер дижип сүмелешкен чүве-дир. Удаваанда У-ноян өөрүнүң дугуржулгазын Богда хаанга барып ажыдып берипкен. Богда хаан У-ноянны ол черинге туткаш, бажын
 
кезип шаажылаан. Амыр-Санаа биле Шыдарбанны тудуп эккээри-биле хөй шериг үндүрген.

Амыр-Санаа, Шыдар деп ийи кижи чораан. Амыр-Санаа тыва кижи Тываны чагырып турган, Шыдар моол кижи Моолду чагырып турган. Амыр-Санаага Шыдар дүжүп бер деп бижик чоруткан чүве-дир. Амыр-Санаа тургаш: «Төре дүжүп бербес мен, төре дүжүп берген кижи төөгүде барып дөжек чүдүрер дөңгүр көк буга болур чүве дээни кай» деп харыы чоруткан.
«Халышкы боттарывыс ынчаарывыска кайын боор, бир шагда халышкы улус болгай бис, сен билбес-тир сен» деп, Шыдар сөглеткен.
«Ынчаарга маңаа чедип кел, ужуражыыл» деп, Амыр-Санаа Шыдарже сөс чоруткан.

Ооруг черге кайгал улус чурттап чоруп-тур. Хөлүн эрттир-даа ааспырак бичии уруглуг улус-тур. Көрген-билген чүвезин душкан-на кижиге тө каап чоруур боорга, оор адазы ооң дылының бажын чолдайты кезип каан.
Ол аалга бир кижи келгеш, шайлап орда, демги уруг каяа дөзер, чолдак дылы-биле: «Ала-бени шокандан бээй алды хонду, мээң дылым кешкенден бээй беш хонду» — деп чассыңайнып чугаалап олуруп-тур.
Кайнаар-даа чайлаар аргажок херечи бо-дур деп чүвени ала бениң ээзи дораан-на билип кагбас чүве бе. Бениң ээзи ол келген кижи ол бооп-тур.

Шыяан ам, эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, буга-шары мыйызы буступ дүжүп турар шагда, ирт-серге мыйызы ирип дүжүп турар шагда, Сүт-Хөл сүзүм шалбаа, Сүмбер-Уула сүвүр тей турар шагда-даа чүвең иргин аан.
Чечектигни черлеп чурттаан, чединмес ядыы, чеп курлуг чевенектер, баг курлуг баганактар дирткен, арга-таңдызындан айлап, бестеп, Мыйырактап азыраныр, аялап-сээннеп, аңнап- дииңнеп амыдыраар, алаак сыңмас ала-була малы-даа чок, азырап-тэжээн ажы-төлү-даа чок мындыг ашак, кадай чурттап чоруп-тур эвеспе аан.

Шаанда Ишкинге Ондар Ажык-Карак дээр тергиин дээн каржы-хажагай, мөлчүкчү идегет чораан. Ажык-Карак күс дүжерге-ле, чүс чеден ажыг аңчыларны дииңнедип, киштедип аъткарар. Аъттанган аңчылар тыпкан өлүүнден чаңгыс дииң кудуруун-даа боттарынга арттырып албас, шуптузун ол дүжүметке сунуптар турган. Ажык-Карак ол хамык өлүк-киш-биле кыдат садыгжыларның бүдүн бүүзезин24 садып аптар.

Элик кежи чолдак хөректээштиг, эзирик кежи калбак кара бөрттүг, атканын часпас адыгжы, турза чолдак-даа бол, тутса мөге Артаалай дээрзи чурттап чоруп-тур. Черниң аңын четкеш адар, сугнуң балыын сурап тудар экер-эрес эр чүве иргин. Артаалайның адыгжы мергежилиниң дугайында чон мынча дижип чугаалажыр:

Шаг төөгүде Сүт-Хөлдүң өөжүнге сарыгларларның өгбези Адакан деп аңчы кижи чурттап турган. Чаңгыс кара-ала инектиг тос алышкы улус-тур. Адаканныг кезек ая-дузак салып, аң- мең биле-ле амыдырап чораан, аргажок ядыы улус иргин.

Алтай биле Тыва кызыгаарында Авайым-Боом деп чер бар. Шаанда алтай кижи оглунга бай тыва кижиниң уруун кудалаан дээр. Кудалары чөпшээрешкеш, кыштың бир айында чедирип бээр бооп аазааннар. Хонук-хуусаазы чедип келирге, улус уруун торгу-чычыы-биле хепкергеш, дордум былгаар төрепчилиг, кызыл чуңгу эзерлиг, мөңгүн чулар, чүгенниг чүгүрүк аътка мундургаш, чоруп- ла кааннар. Аалдан үнүп турда, бир кадай тургаш, «урууңар доңа бербес чүве бе» дээрге, эзирии улгады берген бай кижи «торгу тондан соок коргар чоор» деп каап-тыр.

Аш-чут болган бир үеде тооруктаан ирей, кадай ол артты ажып чыткаш, үш харлыг кавайлыг уруун дытка аадып каапкаш чоруй баарга, бичии уруг кавайындан үнүп кээп, бир буду-биле дыттан тептинип алган:
― Ачам күжүр аңнай берген, авам күжүр айлай берген — деп кавайын боду чайгап олуруп-тур.
Ооң иези кадай өске арт кырынга баарга, пөш бажында кижи-ле тоорук дүжүрүп олурар болган. Кадай ашаан ында олурары ол-дур деп бодааш:

Кырган ашак, кадайның өөнге эртен эрте бир аныяк оол хап келген.
Ашак олура:
― Адың кымыл?— деп айтырган.
Оол:
― Шиштээн төш-ле — деп харыылаан.
Ашак:
― Аалың кайдал?— дээн.
Оол:
― Маңнык-Дагда — деп харыылаан.
Ол оол шайлааш, хап чоруй баарга, ашак кадайындан элдепсинип айтырган:
― Адың кымыл дээримге, ол оол чүге ынча дээри ол боор, Шиштээн төш деп аттыг кижи база чоруур чүве-дир аа, кадай?
― Ол чүү дээриң ол, сени ынча дээри ол ышкажыл, отка хөрээң дөгеп олурарыңга — деп кадайы харыылаан.